Katalog No : 2 Şekil No : 3-6
Fotoğraf No : 11-25
İnşa Tarihi : XVI. Yüzyılın İkinci Yarısı (?) Vakıf Sahibi : Murad (Kuyucu) Paşa
İnceleme Tarihi: 15.09.2014
Yeri : Erzurum Merkez, Murat Paşa Mahallesi, Murad Paşa Caddesi, 8 pafta, 247 ada,
9 parselde kayıtlıdır. Erzincan Kapısı civarında yine kendi yaptırdığı Murad Paşa Camisi’nin güneyinde yaptırılmıştır (Fotoğraf: 12)152
Yapının Banisi ve Tarihçesi: Sultan II. Selim zamanında bulunduğu mahalleye adını
veren
.
153
“Kuyucu” lakabı taşıyan Murad Paşa tarafından yaptırılmıştır154. Vakıf kütük defterlerinde Murad Paşa evkafına kayıtlıdır155
Yapının tarihi hakkında bilgi veren bir kitabesinin olduğu, fakat kitabenin kaybolduğu söylenmektedir
.
156. Ancak; Murad Paşa Hamamı’nın, Murad Paşa Camii ile aynı yıllarda157, XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaptırıldığı kabul edilmektedir158
152 İ. H. Konyalı, a.g.e., s. 202; Hamza Gündoğdu, “Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki
Tarihi Kalıntılar”, Şehr-i Mübarek Erzurum, Ankara 1989, s. 185; Gürsoy Solmaz, Erzurum Şehrindeki
Tarihi Eserler, Erzurum 2002, s. 63; Hamza Gündoğdu, Erzurum’da Doğa Kültür Tarih ve Sanat Eserleri, Ankara 2007, s. 25; Hamza Gündoğdu, Erzurum Tarih ve Medeniyet, Erzurum 2010, s. 95.
153
Alperen Kayserili, Erzurum Şehri’nin Kültürel Coğrafyası (Maddi Kültür Öğelerine Göre), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı (Doktora Tezi), Erzurum 2011, s. 87. İ. H. Konyalı, a.g.e., s. 202; H. Gündoğdu, a.g.m., Şehr-i Mübarek Erzurum, s. 185; G. Solmaz, a.g.e., s. 63; H. Gündoğdu, Erzurum’da Doğa Kültür Tarih ve Sanat Eserleri, s. 25; Hamza Gündoğdu, Erzurum
Tarih ve Medeniyet, Erzurum 2010, s. 95.
155S. Çınar, a.g.t., s. 61; Erzurum İl Yıllığı 98, Ankara 1998, s.173.
156İ. H. Konyalı, a.g.e., s. 253; H. Gündoğdu, a.g.m.,Şehr-i Mübarek Erzurum, s. 185; G. Solmaz, a.g.e.,
s. 176.
Birçok büyük külliye yapımında örneğin İstanbul’daki Fatih Külliyesi’nde ve İstanbul’da Beyazıt Külliyesi’nde159 olduğu gibi camilerin yapımından önce hamamlar yapılmıştır. Murad Paşa Hamamı da camiden evvel yapılmış olup, camiyi yapan ustalar ve işçilerin her sabah işe başlamadan evvel bu hamamda yıkandıkları, gusül ettikleri ve binanın inşasına devam ettikleri söylenmektedir160
Herhangi bir kayıtlı sit alanı içerisinde yer almayan yapı, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 13.11.1973 gün ve A-188 sayılı kararı ile tescil edilmiş olan hamamın mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne aittir
.
161
Yapının Geçirdiği Onarımlar ve Bugünkü Durumu: Murad Paşa Hamamı ile ilgili
arşivde onarım belgesine rastlanılmamıştır. Erzurum’daki en az restore edilmiş hamamlardan biridir. Tespit edilen onarımlar şu şekildedir; 1976’da Celalettin Geyikoğlu tarafından tutulan bir raporda hamamda onarım gereken yerler ve bu onarımlar için ihtiyaç duyulan miktar belirtilmiştir. Bu rapora göre, Murad Paşa Hamamı’nın su kanallarının bozulduğu ve mevcut suyun normalinden 3/1 nispetinde geldiği tespit edilmiş, su deposunun da kullanışsız olduğu belirtilmiştir. Su kanallarının yeniden yapılması için 80.000 TL. deponun kullanışlı hale getirilmesi için 20.000 TL. toplamda ise 100.000 TL. onarım ihtiyacı olduğu ifade edilmiştir
.
162
Vakıflar Genel Müdürlüğü Abide ve Yapı İşleri Dairesinin Onarım Fiş’inde 1988’de yapılacak işler olarak; soğukluk kısmının üzerinin düz saçak kaplama
.
157Rivayetlerden biri de şu şekildedir; Zaman zaman yaptırdığı caminin inşaatını gezmeye gelen Murad
Paşa’nın bir gelişinde inşaatta çalışan işçilerden biri dikkatini çekmiştir. Bu işçi aşağıdan kocaman bir taşı kucaklamakta o taşla iskeleye tırmanmakta, yukarı çıktıktan sonra kısa bir duraklamanın ardından aynı taşı aşağıya indirmektedir. Bu olay birkaç defa tekrarlanınca çok sert mizaca sahip Paşa işçiyi yanına çağırarak nedenini sormuştur. İşçi kısa bir tereddüt geçirdikten sonra canının tehlikede olduğunu fark ederek nedenini anlatmıştır. İşçi “ Efendim sabah uyandığımda yıkanmam gerekiyordu, ancak evimde su
olmadığı için yıkanamadım, işe öyle geldim. Çalışmak zorundayım, evde çocuklarım nafaka bekliyor, ancak caminin duvarına bu durumda tek bir taş dahi koymak içime sinmiyor o nedenle taşı indirip çıkararak yevmiyemi hak etmeye çalışıyorum” demiştir. Murad Paşa “biz eksik iş yapıyoruz” diyerek cami
inşaatını durdurmuş ve hamamın önce yapılmasını emretmiştir. Bkz. Mehmet Nusret (Som), Tarihçe-i
Erzurum, (haz. Ahmet Fidan), İstanbul 2005. s. 59; T. Özdemir, a.g.e., s.221.
158İ. H. Konyalı, a.g.e., s.283; H. R. Ünal, a.g.m., AÜEFAD., s.136; Cevdet Yavuz, Erzurum Hamamları,
Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Erzurum 1986, s. 35; T. Özdemir, a.g.e., s.225; Bilgehan Pamuk, XVII.
Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum, İstanbul 2006. s. 97; H. Yurttaş- H. Özkan- Z. Köşklü- vd., a.g.e.,
s.196; Hamza Gündoğdu-Ahmet Ali Bayhan-Muhammet Arslan, Sanat Tarihi Açısından
Erzurum,Erzurum 2010, s. 260; S. Çınar, a.g.t., s. 61.
159İzlem Emiroğlu, Konya’ da Hamam Kültürü ve Kullanım Eşyaları,Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi), Konya 2010, s. 10.
160İ. H. Konyalı, a.g.e., s. 253; C. Yavuz, a.g.t., s. 35.
161Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Envanteri, No: 63. 162Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Arşivi.
yapılması, sıcaklık ve diğer kısımların üzerinin demirli mozaikle kaplanması, soğukluk, ılıklık ve sıcaklık bölümlerinin orijinaline uygun olarak mermer döşeme ve kaplama yapılması, bozuk sıvaların raspa edilip yeniden sıvanması, dış cephedeki bozuk kısımlar orijinaline uygun olarak yeniden yapılması olarak belirlenmiştir163
20.07.1989 tarihinde Bahattin Ataç adlı inşaat teknisyeni tarafından tutulan raporda, hamamın tamamen harap olduğu, külhan kısmı ve soğukluk bölümünün büyük bir bölümünün yıkıldığı, hamamın sağında ve solunda bulunan tonozların yıkıldığı ve çirkin bir görüntü aldığı belirtilmiştir. Kubbede yer yer çatlamalar ve kaymalar, sıva dökülmeleri kubbe kenarlarındaki yontu taşların yıkılmış olduğunu tespit edilmiştir
(Fotoğraf: 13). Bu tamiratın yapılıp yapılmadığına dair bir bilgiye rastlanmamıştır.
164
26.03.1996’da tutulan raporda yer alan bilgilere göre, örtünün sac ve mozaik kaplama yerine, yörede kış mevsiminin uzun geçmesi ve bu malzemenin daha dayanıklı olması nedeniyle ve bunun yanı sıra hamamın yanında Murad Paşa Camisi’nin örtüsünün de kurşun kaplama olması nedeniyle kurşun kaplama yapılması gerektiği vurgulanmıştır. Sıcaklık kısmının da kara taş döşemesinin tahrip olduğundan ve bu malzemenin temin edilmesinin mümkün olmadığından dolayı siyah mermer ile yenilenmesi gerektiği belirtilmiştir
. Bu tamiratın yapılıp yapılmadığına dair bir bilgiye rastlanmamıştır.
165
Yapı 2005–2006 yılında Erzurum Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır
.
166
2009’da Murad Paşa Hamamı’nın giriş kapısına yönelik hazırlanan seyyar ahşap sundurmanın yapılmasına (Şekil:5), yapıda görüntü kirliliğine sebep olan tente, tabela, TV anteni gibi unsurların kaldırılmasına ve elektrik tesisatının da Vakıflar Genel Müdürlüğü denetiminde düzenleneceği belirtilmiştir
.
167
2014 yılında Murad Paşa Hamamı’nın kiracısının isteği doğrultusunda, soğukluk kısmında yer alan ahşap soyunma kabinlerinin çürüdüğü ve küflendiği için yenilenmiş, . Bu sundurmanın yapıldığı görülmektedir.
163
26.03.1996 Vakıflar Genel Müdürlüğü Abide ve Yapı İşleri Dairesi Onarın Fişi.
164Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Arşivi.
165Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 25.04.1996 tarihli 750 sayılı kararı. 166H. Yurttaş-H. Özkan-Z. Köşklü-vd., a.g.e., s.196.
soyunma kabinlerinin zemininde bozulmuş ve kırılmış olan mermerler esere zarar vermemesi için değiştirilmiştir168
Taçkapının sağında havlu kurutma mekânı ve solunda tonozlu dükkân .
Vakıflar Genel Müdürlüğü mülkiyetinde ve denetimindeki bakımsız hamam günümüzde kullanılmaktadır.
Mimari Özellikler: Plân itibariyle klasik bir düzene sahip olan hamam, tek fonksiyonlu bir hamam olup, doğu-batı doğrultusunda düzenlenmiştir. Hamam, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve sarnıç-külhan bölümlerinden oluşmaktadır (Şekil: 3,4).
Hamama, batı cephesinin ortasındaki ana nişi sivri kemerli tonozdan bir kavsara ile giriş kapısı aralığı da basık kemerli taçkapıdan girilmektedir (Fotoğraf: 14). Taçkapı, yapının cephesine göre hafif çıkıntı yapmaktadır (Fotoğraf: 15). Hamamın girişinde kubbeli küçük kare bir mekân vardır.
169 yer almaktadır. Bu mekânlar önceleri hamamın idari bölümü olarak kullanılmış170
Doğu-batı doğrultusunda uzanan hamamın, soğukluk kısmının taştan yapılmış soğukluk sekileri, hamamın girişi dışında üç yanını kuşatmaktadır. Hamama gelenlerin elbiselerini koymaları için kuzeyde üç, güneyde bir, doğuda ise iki daire kemerli dolap nişleri
, fakat dükkân olarak kullanılmaktadır. Girişteki küçük kubbeli bölümden sonra hamamın soğukluk bölümüne ulaşılmaktadır (Fotoğraf: 16).
171
Soğukluğun zemini kesme taş döşeli olup ortasında bir havuz
yer almaktadır. Bu bölümler ahşap elbise dolaplar ile kapatıldığı için görülmemektedir (Fotoğraf: 17). Sonraki dönemlerde eklenmiş olan bu ahşap elbise dolaplarının üzeri, ahşap merdiven ile çıkılan ikinci bir kat olarak düzenlenmiştir (Fotoğraf: 18).
172
168
Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 30.05.2014 tarihli 1440 sayılı kararı.
169 Havlu kurutma mekânı ve solundaki tonozlu dükkân daha sonraki dönemlerde eklenmiştir. Bkz.
22.06.1988 tarihinde Revza Cengiz tarafından tutulan Müze Raporu.
170
H. R. Ünal, a.g.m., AÜEFAD., s.134; H. Gündoğdu, a.g.m.,Şehr-i Mübarek Erzurum, s. 185; G. Solmaz, a.g.e., s. 176; H. Gündoğdu-A. A. Bayhan-M. Arslan, a.g.e., s. 261.
171Bu uygulamaya Erzurum’da hiçbir hamamda rastlanmaktadır. Bkz. C. Yavuz, a.g.t., s. 35.
172Havuzların yapılma amaçları, akarsuyu seyretmek ve onun sesini dinlemekten hoşlanmaları olmalıdır.
Bkz. E. Aksoy, a.g.t., s. 19.
yer almaktadır. Hamamın soğukluk kısmı büyük bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe kasnağı dışarıda çift
kademeli bir kasnak üzerine oturtulmuştur. İki kademeli kasnak altta sekizgen, üstte yuvarlak bir düzenleme göstermektedir (Fotoğraf: 19).
Soğukluk bölümünün doğu duvarına açılmış bir kapıdan ılıklık bölümüne geçilmektedir. Enine bir mekân olan ılıklık, kuzey-güney doğrultusunda düzenlenmiştir. Beş bölümden oluşan ılıklığın kuzey ve güney uçlarında birer tonoz ile bunlar arasında da pandantif geçişli üç küçük kubbe yer almaktadır. Güneydeki tonoz örtülü kısım daha sonradan değiştirilerek tuvalet olarak düzenlenmiştir (Fotoğraf: 20). Kuzeydeki tonoz örtülü kısım ve kubbe örtülü kısım ise sonraki tarihlerde soğuk su havuzu olarak düzenlenmiştir (Fotoğraf: 21).
Ilıklığın ortasından geçilerek ulaşılan sıcaklık bölümü, merkezi bir kubbe ve dört eyvanlı, dört halvetli klasik bir plân düzenlemesi göstermektedir (Fotoğraf: 22,23). Köşelerde bulunan dört halvet hücreleri, sekizgen profilli birer kubbe ile örtülüdür. Dört eyvan ise sivri beşik tonozla kapatılmıştır. Sıcaklık kubbesinde dışarıdan daire bir kasnağa oturmuş ve soğukluk bölümünün kubbesi yanında küçük kalmıştır. Sıcaklığın ortasında sekizgen bir göbek taşı bulunmaktadır. Hamamın sıcaklık kısmı kubbedeki dört pencere ile aydınlatılmıştır. Halvet bölümü ve eyvanlar dıştan düz toprakla örtülmüştür (Fotoğraf: 24). Aydınlatma kubbeler üzerindeki açıklıklar ile sağlanmaktadır (Fotoğraf: 25).
Su deposu; hamamın sıcaklık bölümüne bitişiktir. Sıcak ve soğuk su yer alan depo enine dikdörtgen plânlı ve üzeri beşik tonoz örtülüdür.
Külhan bölümü; su deposunun gerisinde bulunan ve uzunluğu su deposuna eşit olan enine dikdörtgen plânlı ve üzeri beşik tonoz örtülüdür.
Hamam, kesme taş ve moloz taşla inşa edilmiştir. Giriş bölümünün yer aldığı batı cephesi kesme taşla diğer cepheler ise moloz taş ile inşa edilmiştir.
Süsleme: Murad Paşa Hamamı, genel anlamda süsleme açısından sade bir görünüme
sahiptir. Yapının batısında bulunan girişinin dışa doğru taşıntı yapması ve kapıyı çevreleyen sivri kemer hamamın ön cephesine abidevi bir görünüm vermiştir (Fotoğraf: 15).
İç kısımda süsleme unsuruna sık rastlanmayan yapının sıcaklığa geçiş sağlayan kapının üzerinde tek sıra mukarnas dizisi bulunmaktadır (Fotoğraf: 23). Bu süslemenin
benzer örneğini sıcaklıkta kubbeye geçiş elemanı olarak görmek mümkündür. Soğukluk kısmını örten kubbenin kasnağı iki kademeli olup, altta sekizgen üstte yuvarlak bir düzenleme görülmektedir. Alttaki sekizgen kasnağın köşelerini yumuşatmak için sivri kemerler bulunmaktadır.