Erişilebilirlik Türlerinin Genel Değerlendirmesi

Literatürde, erişilebilirlik türlerinin çeşitli alanlardaki başarımını karşılaştırmaya yönelik bazı çalışmalar mevcuttur. Örneğin Kwan (1998), bireysel özelliklerin ölçütler tarafından ne kadar yansıtılabildiğini belirlemek amacıyla, 12 farklı çekim (aktivite esaslı potansiyel tür), 6 farklı kümülatif olanaklar (aktivite esaslı izokronal tür) ve 12 farklı konum-zaman (aktivite esaslı konum-zaman etkili tür) ölçütünü bir arada değerlendiren kapsamlı bir çalışma gerçekleştirmiştir. GIS ortamında Columbus/Ohio örneği üzerinde yapılan analizde, izokronal ve konum-zaman etkili ölçütlerin, yolcular tarafından algılanan erişilebilirliği yeterli ölçüde yansıtabildiği,

konum-zaman etkili ölçütlerin yolcuların cinsiyetine oldukça bağımlı olduğu sonucuna varılmıştır.

Song (1996) 9 farklı erişilebilirlik ölçütünü, nüfus dağılımını açıklamadaki başarımları açısından değerlendirmiş ve çekim ölçütlerinin en başarılı sonucu verdiğini ortaya koymuştur. En çok kullanılan, olanakların mesafenin tersiyle azaltılarak ağırlıklandırıldığı ölçüte ait başarımın, diğer daha karmaşık ölçütlerle istatistiksel olarak yakın olduğu, ayrıca kümülatif olanaklar ve merkezi iş alanına mesafe türü ölçütlerin bu amaç için en başarısız ölçütler olduğu sonucuna ulaşmıştır.

Bhat v.d. (2001), A.B.D. ve Avrupa’da kullanılmakta olan birçok erişilebilirlik ölçütünü, teorik yapısı, toplulaştırma (zaman, konum, aktivite v.b. boyutları açısından) kolaylığı, veri gereksinimi, uygulanabilirlik gibi dört farklı açıdan karşılaştırmıştır. İnceledikleri erişilebilirlik uygulamalarının bir karşılaştırması Tablo 2.2’de verilmiştir. İncelenen uygulamaların büyük bir kısmının izokronal ve mesafe ölçütlerine dayalı olduğu görülmektedir. En çeşitli veri ihtiyacı fayda esaslı yaklaşımda ortaya çıkmaktadır. Bhat v.d., bu karşılaştırmadan hareketle, Dallas/Forth Worth Area için, 2 farklı yolculuk süresi için kümülatif olanaklar (aktivite esaslı izokronal) ve 4 farklı direnç fonksiyonu için çekim (aktivite esaslı potansiyel) ölçütü uygulamıştır. Bu uygulamalar sonucunda, kümülatif olanaklar türü ölçütlerin teori ve performans bakımından zayıf olduğu, kullandıkları analiz bölgesinde kırsal kesimlerdeki küçük yerleşimlere ait erişilebilirlik farklılıklarını temsil edemediği ve tüm aktivite türleri için uygun olmadığı bulunmuştur. Yolculuk uzunlukları için Gauss yaklaşımlı direnç faktörünün kullanıldığı çekim ölçütünün, izokronal ölçütlerden bir miktar daha iyi başarım göstermekle birlikte diğer üç çekim ölçütüyle karşılaştırıldığında başarısız olduğu vurgulanmıştır. Taşıt içindeki seyahat süresi, yolculuk uzunluğu ve kompozit (otomobil yolculuğu için taşıt içindeki süre, taşıt dışındaki süre ve park etme maliyeti) bir direnç fonksiyonu içeren çekim ölçütlerinin yüksek ve birbirine yakın başarım gösterdiği, ancak kompozit direnç fonksiyonlu ölçütün, farklı ulaşım türlerini modele ilave etmede kolaylık sağladığı için daha kullanışlı olduğu sonucuna varılmıştır.

Sonuç olarak, çoğu bir diğerinin olumsuz yönlerini gidermeye yönelik geliştirilmiş ölçütler olmasına karşın, mevcut türler arasında bir üstünlük sıralaması yapmak mümkün değildir. Çünkü uygulama amacı, analiz düzeyi ve temin edilebilir veri çeşitliliği, kullanılacak erişilebilirlik türünün belirlenmesinde büyük önem taşımaktadır. Uygulama amacı açısından aşağıdaki soruların cevaplandırılması gerekmektedir:

 Analiz kent, alt zon, hanehalkı ve birey düzeylerinden hangisi için gerekli?  Bireysel düzeyde erişilebilirlik gerekli mi?

 Aktiviteleri oluşturan arz ve talep bileşenlerinin kendi içinde rekabeti mevcut mu ve modellenmesi gerekecek düzeyde önemli mi?

 Yolculuğun gün içindeki yeri yani aktivite programı dikkate alınmalı mı?

Bu soruları, üzerinde çalışılan konunun özelliğine göre daha da çeşitlendirmek mümkündür. Örneğin iş olanaklarına erişim gibi sosyo-ekonomik yönü ağır basan analizlerde kullanılacak erişilebilirlik yaklaşıma ait teorinin, ekonometrik yaklaşıma uygunluğu tartışma konusu olabilecektir.

Ulaşılabilen veri çeşitliliği ise seçilecek ölçüt türü için sınırlayıcı bir etken olmaktadır. Veri çeşitliliği temel olarak üç düzeyde ele alınabilir: i) arazi kullanımı ve temel sosyo-ekonomik değişkenler, ii) geleneksel talep modelleri doğrultusunda elde edilen veriler, iii) aktivite programlarını da kapsayan bireysel detay içeren veriler. Tez çalışmasında kullanılan veriler ikinci düzeye girmekte ve dolayısıyla konum-zaman etkili bir ölçüt üzerinde çalışmak mümkün olmamaktadır.

Tezin amacı, erişilebilirlik ölçütünün ulaşım türü seçimindeki etkisini araştırmak olduğundan, bireysel tür seçiminde kullanılan rastlantısal fayda teorisine dayanan fayda esaslı erişilebilirlik, amaca en uygun ölçüt türü olmaktadır. Ayrıca yukarıda değinilen erişilebilirlik türlerinin karşılaştırılmasına ilişkin çalışmalar incelendiğinde, çekim ölçütü gibi aktivite esaslı potansiyel ölçütlerin birçok uygulamada, basit olmasına karşın etkin sonuçlar verdiği görülmektedir. Bu yüzden tez çalışmasında fayda esaslı erişilebilirliğin yanında, daha basit bir yaklaşımın başarımını karşılaştırmak amacıyla, aktivite esaslı potansiyel erişilebilirlik de uygulanmıştır.

Tablo 2.2 Avrupa ve A.B.D’deki bazı erişilebilirlik uygulamaları (Bhat ve diğ., 2001)

Yapıldığı Yer Kullanım Amacı Ölçüt Formu Gerekli Veri Açıklama

Hollanda - Mod seçimi - Ulaşım ağı mesafeleri - Toplu taşıma hizmetlerine uzaklık Hedef, arazi kullanımında - İş dışı aktivite payının belirlenmesi - Alt zonlu yaklaşım - Toplu taşıma servis aralıkları iş merkezleri ve hedef kitlenin - Ekonomik büyüme koşullarının - Ana arterlere uzaklık erişilebilirlik profili yardımıyla karakterize edilmesi - Otoyol erişim noktalarına uzaklık uyumlu konumlandırılmasıdır. İngiltere - Toplu taşıma hizmetlerine erişile- - Alt zonlu yaklaşım - Duraklara yürüme süresi - Toplu taşıma ile lokal erişilebilirlik

bilirliğin arttırılmasıyla, ulaşımda - Ortalama servis bekleme süresi - Hastane, sosyal tesisler v.b. özel sürdürülebilirliğin sağlanması - Toplu taşıma ile zondan zona hizmetlere erişim kolaylığı

yolculuk süresi

- Bitiş noktasına yürüme süresi

Oregon - Ulaşım sistemi performansının - Beklenen maksimum - Araç içinde geçen yolculuk süresi Logaritmik toplam, araç içinde geçen ölçülmesi faydanın logaritmik - Araç dışında geçen yolculuk süresi seyahat süresine ait katsayıya

toplamı - Yolculuk ücreti bölünerek eşdeğerli karşılaştırma - Park etme ücreti sağlanmaktadır.

- Araç işletme ücreti - Yolculuk mesafesi

Albany, Trafik tıkanıklığı yönetim sisteminin - Ulaşım ağı mesafeleri - Seçilen zonlar arasındaki yolculuk

New York değerlendirilmesi süresi (pik ve non-pik periyotlarda

en hızlı ulaşım modu ile) Albuquerque, Merkezi istihdam bölgelerindeki - Yolculuk süresi - Pik periyot yolculuk süreleri NM trafik tıkanıklığının takip edilmesi kontur haritaları

Florida Koridorlar için mobilite ölçütü - Ulaşım ağı mesafeleri - Konutsal merkezlerin devlet karayolu sistemine uzaklıkları Southern İstihdam olanaklarına erişimin Kümülatif fırsatlar - Zonlardaki istihdam sayısı

California incelenmesi - Yolculuk süresi