ERGOJENİK YARDIMLAR

Performansın arttırılması ile ilgili çalışmalar özellikle 20. yy’ da yoğunlaşmaktadır. Amaç ise verimliliğin arttırılmasını sağlamaktır (Sarıkabak, 2016: 17). Sporcular var olan performanslarını en üst seviyeye çıkarmak, başarılarını arttırarak katıldıkları

50

müsabakaları kazanmak için bazı arayışlara yönelmektedir (Yaman, Hergüner, Yaman, 2003: 360-385). Performans artışı sağlanacağına inanıldığı için sporcular farklı maddeler kullanmışlardır (Acar Tek ve Pekcan, 2008: 23). Sporcular çok önceleri doğal besin maddeleri olarak portakal suyu, muz, yoğurt gibi besinler tüketirlerdi. Ancak zaman değişti ve artık yeni bir kelime ile karşılaşıldı (Clark, 2014: 223). Ergojenik kelimesi Yunancada ergon- iş anlamına gelen ve genon- üretmek anlamına gelen kelimeler kullanılarak üretilmiştir (Atasu, Yücesir ve Bayraktar, 2011: 157; Guimaraes-Ferreira, Dantas, Murai, Duncan, ve Zanchi, 2014: 29-41). Ergojenik yardımcılar sportif performansı arttırmak için doğal yeteneğin ve antrenmanın dışında kullanılan madde, yöntem ve malzemelerdir (Pehlivan, 2006: 235).

Florida Üniversitesi'nde futbol takımı, yapılan kamp döneminde istenilen performansı göstermeyince, üniversitedeki çalışan araştırmacılar sporcular için şeker ve tuz içeren bir içecek hazırlayıp sporcuların bunu kullanmalarını sağlamışlardır. Okul takımının 1967'de şampiyon olmasıyla beraber bu içecekler popüler olmaya başlamıştır (Ersoy, 2004: 203).

Sporcu ürünleri, vitaminler gibi ergojenik yardımcılar hakkında birçok iddia vardır. Bunlardan bazıları sağlığa ve performansa etkisinin olumsuz yönde olması ya da sporcunun parasını boşa harcaması gibi iddialardır. Bu ürünler seçilirken kişinin yaşı, cinsiyeti, yaptığı spor dalı, amatör ya da profesyonel olması gibi pek çok konu dikkate alınarak seçilmelidir. Alınan maddenin içeriğinin iyi kontrol edilmesi gerekmektedir. Ayrıca hangi durumda, ne zaman, ne sıklıkla kullanılması ve bu konuda da gerekirse profesyonel bir yardım alınarak alınması daha doğrudur (Ersoy ve Hasbay, 2006: 24). Bunlar performans için tek başına yeterli olmayıp ayrıca sporcunun kendi duygularının farkında olup ona etkide edebilmesi gerekir (Robazza, Bortoli ve Hanin, 2004; akt: Tok, 2008: 60). Unutulmamalıdır ki sporcular ve antrenörler başarılı olmak istiyorlar ise çalışmaları bilimsellik içermelidir (Hergüner, 2001: 108).

2.16.1 Ergojenik Yardımcıların Kullanım Amacı 1. Gerekli enerjinin teminini sağlamak için,

51

3. Yorgunluğun oluşmasının gecikmesini sağlamak,

4. Antrenman ve müsabaka sonrasında toparlanmayı çabuklaştırmak,,

5. Oksidan ve laktik asit gibi organizmaya zarar veren maddelerin zararlarını önlemek (Pehlivan, 2006: 235).

2.16.2 Ergojenik Yardımcıların Sınıflandırılması

Ergojenik yardımcılar iki sınıfa ayrılır: Kullanımı serbest olanlar ve kullanımı yasak olanlar. Kullanımı serbest olanlar organizmaya zararları olmayan, eksikliklerinde performansta azalma gözlenebilen yardımcılarıdır. Yasak olanlar organizmaya zarar veren hatta öldürücü ya da sakat bırakıcı etkilere sahip olan yardımcılardır. Sporcunun performansını antrenman performansının üzerine çıkarıp zarar verebilecek maddelerdir (Pehlivan, 2006: 235).

2.16.3 Ergojenik Yardımcılar

1. Fizyolojik yardımcılar; protein, kan dopingi gibi 2. Psikolojik yardımcılar; hipnoz, stres terapisi gibi

3. Mekanik ve biyomekanik yardımcılar; kürek veya teknenin şeklinde yapılan değişiklikler, bisiklet tekerleklerinde yapılan değişik dizaynlar, kullanılan malzemelerin yapımında farklı malzemelerin kullanılması gibi

4. Besinsel yardımcılar; proteinler, vitaminler, su gibi

5. Farmakolojik yardımcılar; beta blokerler, anabolik steroidler, analjezikler gibi

(Pehlivan, 2006: 236; Thein, Thein ve Landry, 1995: 426-439; Yalnız ve Gündüz, 2004: 33-42).

Sporcuların ergojenik yardımcılar kullanmalarının temel amacı performanslarında bir artış sağlamaktır. Yapılan birçok araştırma ergojenik yardımlarla ilgili performansı arttırdığını göstermektedir. Ergojenik yardımcılar kullanarak performans arttırılır, kas dokusu ve dayanıklılıkta da artma sağlanmaktadır. Sporcunun amacı daima en üstün performansa çıkabilmek ve kendisine başarı getirecek en önemli maddeyi bulmaktır. Yapılan birçok araştırma göstermektedir ki sporcular için ergojenik yardımcıların kullanılmasının başarı için temel unsur olduğuna inanılmaktadır.

52

Birçok bilim araştırması ergojenik yardımcılar üzerine yapılmakta ve önemli bir piyasa oluşturmaktadır (Pehlivan, 2006: 236).

Bir ergojenik maddenin yasaklı olup olmadığına ise WADA (World Anti-Doping Agency) karar verir. Bu amaçla Anti-Doping Yönetim ve Yönetim Sistemi (ADAMS) geliştirilmiştir. Anti-doping yönetim sistemine dahil olan tüm paydaşların ve sporcuların günlük faaliyetlerini basitleştiren web tabanlı bir veritabanı yönetim sistemidir (Wada, 2018). Bu sistem sayesinde sporcuların bütün yıl nerede bulunduğu bilinmekte ve WADA tarafından istenildiği zaman habersiz olarak kontrolleri yapılabilmektedir.

2.16.4 Bazı Ergonejik Yardımcılar

1. Protein Suplementleri: Pudra şeklinde olup sütle veya suyla karıştırılan bir karışımdır (Pehlivan, 2006: 243).

2. Amino Asitler: Amino asitler proteinlerin yapı taşlarını oluşturmaktadır. Alınan çok miktardaki amino asidin kas kütlesini arttırdığı görüşü benimsenmektedir. Amino asitlerin kuvvet ve dayanıklılık çalışmalarında kas kayıplarının azalttığı yönünde teoriler vardır (Şemşek, Yüktaşır ve Şemşek, 2001: 76). Arginin ve orbitin gibi amino asitlerin özellikleri vücudun yağ dokusunu azaltıp kas dokusunu artırmayı amaçlar (Ersoy, 2004: 166).

3. BCAA: Fazla karbonhidrat tüketen sporcuların kullandığı Valine leucine ve isoleucineye bağlı protein zinciridir. Egzersiz sırasında ya da sonrasında kullanılmakta olan yasal bir üründür. Bu ürünler yoğun egzersizlerde kasın bozulmasını engellemekte ve gerektiğinde yakıt olarak da kullanılabilmektedir (Pehlivan, 2006: 247).

4. Kreatin: Arginin, glisinin ve metionin adındaki 3 aminoasitten doğal olarak yapılmıştır. Kreatin enerji sağlar (Pehlivan, 2006: 248). Fosfokreatin olarak vücutta depolanmaktadır. Besin olarak et ve balıklarda bulunup karaciğerde de sentezlenmektedir. Erişkin ve 70 kg ağırlığındaki bir bireyde 2 gr yeterli bir miktardır. Organizmaya etkisi ise anaerobik aktivitenin süresinin uzamasını sağlamak ve kas kasılma şiddetini arttırmaktır (Şemşek ve diğerleri, 2001: 75).

53

5. Glutamin: Elzem olmayan ve kas hücrelerinde en çok olan amino asittir. Hücre büyümesinde görev almaktadır (Pehlivan, 2006: 254). Organizmadaki görevlerinden biri de yaraları iyileştirmektir. Protein açısından zengin olan gıdalar glutamin bakımından da zengindir (Clark, 2014: 227).

6. Kafein: Uyarıcı özelliğe sahip bir maddedir (Ersoy, 2004: 145; Pehlivan, 2006: 255). Spordaki verimi tam olarak bilinmemekte olup solunum hızını arttırma ve reaksiyon zamanını kısaltma gibi etkileri vardır (Dündar, 2003: 359). Yapılan bir araştırmada koşucuların uzun bir maratondan önce aldıkları 330 miligramlık kafeinin koşu sürelerini 15 dakika uzattığı saptanmıştır. Bunun dışında yapılan başka bir araştırmada ise bisikletçilerin egzersizlerindeki süreyi %29 oranında uzattığı görülmekte, performansa olumlu etkileri olmaktadır (Pehlivan, 2006: 255).

7. Arı Poleni: Arı poleni bazı hastalıklarda tedavi edici özelliklere sahiptir. Ayrıca sporcuların performanslarına olumlu yönde etki edip performanslarını arttırmaktadır. Bazı insanların arı polenine alerjisi olduğu görülmekte olup bu kişilerin dikkatli olması gerekmektedir (Ersoy, 2004: 166). Elit ve amatör sporcular için kafeinin idrardaki yasal olan miktarı 12ug/ml’dir (Şemşek ve diğerleri, 2001: 76).

8. Karnitin: Lizin ve Metiyoninden oluşan vücutta bulunan bir amino asittir. Vücudun yağ kütlesini azaltmakta beraber aerobik gücü arttırıcı etkileri de vardır. İnsan vücudunda yeteri miktarda sentezlenmekte olup dışarıdan alınmasına gerek yoktur (Ersoy, 2004: 167).

9. Krom Pikolinat: Ergojenik bir yardımcı özelliği içerir ve yetersizliği çok nadir olarak görülmekle beraber vücutta ağırlık kaybına yardımcı olmaktadır (Ersoy, 2004: 167).

10. Koenzim Q10: Vücudumuzda sentezlenmekte enerji üretimine de yardımcı olmaktadır. Antioksidan olarak da vücudumuzda görev almaktadır (Ersoy, 2004: 167) Besin maddesi olarak mantar, fındık, erikte bulunmaktadır (Şemşek ve diğerleri, 2001: 79).

11. Kreatin Fosfat: Ergojenik bir yardımcıdır. Enerji oluşumuna yardımcı olup enerjiyi arttırmakta görevlidir. Karaciğerde sentezlenen kreatin fosfatın dışarıdan alınmasına da gerek yoktur (Ersoy, 2004: 167).

12. Anabolik Steroidler: İlk yapılan araştırmalarda anabolik steroidlerin kuvveti arttırmadığı söylenmekte idi. Yapılan birçok araştırma bir süre sonra yoğun olarak ve

54

ağır çalışmalar yapan sporcularda kuvveti arttırdığını desteklemeleri ile beraber olumsuz olan düşünceler olumlu yöne doğru bir kayış göstermiştir. Steroid kullanımı sporcuların daha güçlü olmasını sağlamıştır. Ancak yan etkiler olarak kalp krizi, felç gibi sorunlara sebep olmuştur. Sporcularda çok fazla oranda kullanılması sonucu ruhsal yönde değişimler olduğuna dair bazı raporlar da belirtilmiştir (Şemşek ve diğerleri, 2001: 77).

13. Büyüme Hormonu: İlk yıllarda büyüme hormonu anabolik steroidlere benzetilirdi. Yapılan çalışmalar gösterdi ki bu hormonun performans üzerinde etkili olmadığı yönündedir. Kas kütlesi üzerinde çok az miktarda bir artış, yağ oranında ise çok az miktarda bir azalma meydana getirmektedir. Kuvvet, dayanıklılık, zihinsel işlemlerle ilgili olarak hiçbir etkiye sahip değildir (Şemşek ve diğerleri, 2001: 77).