Bu çalıúma kapsamında önerilen, endüstriyel tehlikeli maddeler için çevresel risk de÷erlendirme yaklaúımı 5. bölümde tanıtılacaktır. Bu kapsamda, öncelikle yaklaúımın çerçevesi açıklanacaktır. Daha sonra ise yöntemi oluúturan tüm adımlar sıra ile tanıtılacaktır. Her adımın anlam ve önemi, içeri÷i ve yürütülüúü aktarılacaktır. 5.1 Önerilen Yaklaúımın Tanıtımı
Giriú bölümünde belirtilmiú olan çevresel risk de÷erlendirme sürecinde yaúanan problemlerin çözümü için, yapılan literatür araútırması sonunda, bulanık mantık modeli ve AHP kullanan bir yaklaúımın uygun olaca÷ı tespit edilmiútir. Çevresel risk de÷erlendirmenin bir çok faktörden etkilenen karmaúık yapısı ve bu faktörlerin de÷erlendirilmesi için gerekli verilerin eksik, belirsiz ve úüpheli oldu÷u dikkate alınarak bulanık mantık modeli seçilmiútir. AHP ise, çevresel riske neden olan faktörleri sistematik bir çerçeve içinde ortaya koymayı ve de÷erlendirmeyi sa÷lamıútır. Bunun yanı sıra, faktörlerin ikili matrislerle karúılaútırılması öncelik a÷ırlıklarının bulunmasını sa÷lamıú ve bu a÷ırlık puanları kullanılarak daha gerçekçi bir risk büyüklü÷ü elde edilmiútir.
Çevresel risk de÷erlendirmede kullanılan gösterge faktörlerin dilsel de÷iúkenlerle temsil edilmesi ve bu faktörlerin sınırlarının bulanık üyelik fonksiyonları ile esnetilerek risk kategorileri arasında daha güvenli bir geçiú yapılması sa÷lanmıútır. Aynı zamanda, uzmanların puanlandırma yaparken bulanık sayılar kullanması sa÷lanarak karmaúık çevresel iliúkiler hakkındaki uzman görüúlerinin çevresel risk büyüklü÷ü sonucuna yansıtılması mümkün olmuútur. Çevresel riskleri de÷erlendirmek için oluúturulan sistemin ana bileúenleri ‘if-then’ kuralları toplulu÷u ile modellenerek, sistemin karmaúık ve belirsiz yapısı formül yardımıyla de÷il kalitatif insan düúüncesi ile iliúkilendirilmiú ve risk büyüklü÷ü ortaya konmuútur.
Zeng ve di÷. (2007) tarafından, inúaat projelerinin gecikme riskini hesaplamak amacıyla bir model geliútirilmiútir. Bulanık AHP yönetimini esas alan bu modelin, çevresel risk de÷erlendirme problemlerine de uygulanması yukarıdaki paragraflarda açıklanan nedenlerden dolayı uygun görülmüútür. Bu çalıúmada kullanılan model endüstriyel tehlikeli maddeler için çevresel risk de÷erlendirme yaklaúımı oluúturmak üzere düzenlenmiútir. Buna göre modelin hazırlık adımı, endüstriyel tehlikeli maddelerin çevresel risk de÷erlendirme sürecine hazırlı÷ı sa÷layacak úekilde de÷iútirilmiútir. Birden çok uzman görüúünün kullanılması de÷il, oluúturulan risk de÷erlendirme grubunun farklı disiplinlere ait görüúlerini birleútirerek bütüncül ve tek bir de÷erlendirme yapması tercih edilmiútir. Çevresel risk de÷erlendirmede, bir çok faktör farklı disiplinlerin görüúlerini gerektirmektedir. Bu faktörler için uzmanlardan ayrı görüúler alınması uygulamada zorluk yarataca÷ı gibi, faktörlerin birbirlerini tetiklemesi nedeniyle farklı disiplinlerden gelen uzmanların görüúlerinin birleútirilmesi daha do÷ru bir de÷erlendirme yapılmasını sa÷layacaktır. Faktör indeksi için dilsel de÷iúkenler de÷iútirilmiútir. Çevresel risk için daha uygun oldu÷u düúünülen de÷iúkenler kullanılmıútır. Çevresel risk de÷erlendirme çalıúmalarında da risk büyüklü÷ünü temsil eden bileúenlerin faktörlerin riske katkısı (Fø), risk olasılı÷ı (RO) ve risk úiddeti (Rù) oldu÷u, risk karakteristikleri ve çevresel risk de÷erlendirme bölümlerinde belirtilmiúti. Bu nedenle modelin faktör indeksi, risk olasılı÷ı, úiddeti ve büyüklü÷ü (RB) hesaplama adımlarında de÷iúiklik yapılmamıútır. Bu bileúenler için kullanılan bulanık sayılar (üçgen ve standart yamuk bulanık sayı (SYBS)), bu çalıúmada da kullanılmıútır. Puanlandırma için gerekli açıklamalar, faktör indeksi ve risk úiddeti için çevresel risk de÷erlendirmeye uyarlanmıútır. Faktör indeksi hesabında kullanılacak olan hiyerarúinin amacı, endüstriyel tehlikeli maddeler için çevresel risk de÷erlendirme olacak úekilde oluúturulmuútur.
5.2 Önerilen Yaklaúımın Adımları
Risk de÷erlendirme için öncelikle bir risk de÷erlendirme grubu oluúturulmalıdır. Bu grupta farklı disiplinlerden gelen uzmanlar ve ilgili konuda tecrübeli kiúiler yer almalıdır. Bu uzman kadronun içinde maddenin özelliklerini de÷erlendirebilecek uzman kimyacılar, biyologlar, ekosistem özelliklerini ele alabilecek su bilimciler, ziraat mühendisleri, meteorologlar, úehir bilimciler, endüstrideki prosesleri ve üretim akıúını iyi bilen endüstri mühendisleri ve hem maddenin hem de ekosistemin
özelliklerini çevresel açıdan yorumlayabilecek ve sonuç çıkarabilecek çevre mühendisleri bulunabilir. Aynı tür endüstrilerde uzun süre emek vermiú çalıúanlar ya da yöneticiler veya bölgeyi çok iyi tanıyan yerli halk, tecrübeli kiúiler olarak gruba dahil edilebilir. Risk de÷erlendirme grubu, risk ile ilgili bilgileri ve verileri gözden geçirip, risk ile ilgili kriterlerin kendi çalıúmalarına uygunlu÷unu kontrol edip gerekirse yeni risk kriterleri oluúturarak de÷erlendirmeyi gerçekleútirir.
Bu bölümde ùekil 5.1’de gösterilen endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen çevresel risk de÷erlendirme yaklaúımının adımları ayrıntılı bir úekilde açıklanacaktır. 5.2.1 Hazırlık adımı
Endüstriyel tehlikeli maddelerin çevresel riski de÷erlendirilirken, riske katkısı olan veya riskin oluúumu ile ilgili faktörlerin de÷erlendirilmesi gerekmektedir. Bu bölümün baúında belirtildi÷i gibi bu faktörleri ölçmek ve sistematik bir úekilde de÷erlendirmek için AHP tekni÷i kapsamında bir hiyerarúi oluúturulmuútur. Bu hiyerarúide yer alan faktörleri de÷erlendirebilmek ve önerilen yaklaúımdan risk büyüklü÷ü sonucuna varabilmek için bu sistemin bileúenleri hakkında bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Ele alınan endüstride gerçekleútirilen üretim sürecinin bir sistem oldu÷u düúünüldü÷ünde, yaklaúımın amacı bu sistemde tehlikeli madde kullanımından kaynaklanan riski tespit etmek oldu÷undan söz konusu riski oluúturan faktörler de bu sistemin elemanları ya da çevresi olacaktır.
Buna göre riski oluúturan faktörlerle ilgili olarak bilinmesi gereken iúletme, proses, teknoloji, depo bilgileri, kullanılacak olan maddenin özellikleri, endüstrinin kurulu oldu÷u çevrenin özellikleri, endüstrinin arıtma tesisi ve deúarj bilgileri, maddenin ve çevrenin özelliklerine ba÷lı olarak muhtemel etki alanlarıdır. Tüm bu bilgiler, risk de÷erlendirme kapsamında tehlike tanımı, maruz kalma ve tepki de÷erlendirmesi ve risk karakterizasyonu yapabilmek açısından gereklidir.
Mevcut bir tesis için endüstriyle ilgili bilgilerin toplanması oldukça kolayken henüz iúletmeye alınmamıú proje aúamasındaki bir tesis için daha çok proje bilgileri kullanılabilecek ya da bazı koúullarla ilgili benzer mevcut tesislerden kestirimler yapılacaktır.
Madde özellikleri literatür bilgileri ile tespit edilebilece÷i gibi üreticilerin hazırlamakla yükümlü oldu÷u MSDS (Material Safety Data Sheet) benzeri dosyalarla
Risk de÷erlendirme grubu oluútur
øúletme, proses, teknoloji, depo bilgilerinin toplanması
Nihai deúarj ortamının tanımlanması
Maddenin özelliklerinin belirlenmesi
øúletmenin bulundu÷u çevre bilgilerinin toplanması
Arıtma tesisi ve deúarj bilgilerinin toplanması Muhtemel etki alanlarının tanımlanması H A A Z D I I R M L I I K Fø hiyerarúisindeki faktörleri ölç Faktörleri ikili karúılaútır
Puanları SYBS haline dönüútür
Fø hesapla SYBS ölçeklerini netleútir Toplam SYBS F ø A D Ö I L M Ç I Ü M Risk kriterlerinin oluúturulması
RO VE Rù ÖLÇÜM ADIMI RO ve Rù ölç SYBS dönüútürme SYBS Topla BULANIK ÇÖZÜMLEME ADIMI SYBS bulanık kümelere çevir Bulanık çözümleme Netleútirme Risk Büyüklü÷ü
da belirlenebilmektedir. Avrupa Birli÷i ülkelerinde uygulamaya alınan REACH yönetmeli÷ine göre ise kimyasal madde üreticileri, üretim yaptıkları hacme ba÷lı olarak ürettikleri maddeler hakkında risk de÷erlendirmelerini de içeren kapsamlı güvenlik dosyaları hazırlamakla yükümlüdürler. Bu ayrıntılı dosyalar, endüstrinin söz konusu tehlikeli maddeyi kullanmasından kaynaklanan riski tespit etmesi için dikkate alaca÷ı madde özelliklerini ortaya koyması açısından son derece faydalı olacaktır.
Endüstrinin kuruldu÷u ya da kurulaca÷ı çevrenin özelliklerini belirlemek daha detaylı bir araútırma gerektirecektir. Bölgenin fiziksel ve meteorolojik özellikleri ile ilgili bilgiler belediye veya idari amirliklere ba÷lı kurumlardan elde edilebilir. Bunun haricinde, özellikle bölgenin mevcut durumunu tespit etmek için ilgili alanlarda bir takım ölçümler gerçekleútirilebilir. Çevresel koúulların riske olan katkısını belirlemede bölgede uzun seneler yaúamıú ve dolayısıyla bölgeyi iyi tanıyan kiúilerin görüúü önem kazanabilmektedir. Bu kiúiler meteorolojik koúullar ya da mevcut durum gibi veri arúivi gerektiren durumlarda hiçbir zaman takip edilmemiú ya da kayıt altına alınmamıú verilerin yerine dilsel olarak veri giriúi yapabilmektedirler. Endüstrinin arıtma tesisi bilgileri özelikle rutin deúarjlardan kaynaklanan emisyonların oluúturdu÷u riski de÷erlendirmek açısından oldukça önemlidir. Arıtma tesisinde kullanılan yöntem, elde edilen giderim verimi, nihai deúarj ortamı ve miktarı söz konusu riski ilgilendiren faktörlerdir. Ayrıca üretim süreci de arıtma tesisine girdi oluúturdu÷u için son derece önemlidir. Üretim süreci için proses ve atık profilleri oluúturulmalıdır.
øúletme bilgileri, maddenin özellikleri, çevre ve deúarj bilgileri toplandıktan sonra maddenin etki gösterece÷i alanların ve toplulu÷un belirlenmesi, tüm bu verilerin dikkate alınması ile mümkün olacaktır.
5.2.2 Faktör indeksi ölçüm adımı 5.2.2.1 Risk kriterlerinin oluúturulması
Risk Büyüklü÷ü de÷erini bulabilmek için faktör indeksi (Fø), risk olasılı÷ı (RO) ve risk úiddeti (Rù) girdi parametrelerinin seçilmesi gerekmektedir. Fø de÷erini ifade etmek için beú dilsel de÷iúken kullanılacaktır. Fø, çok büyük (ÇB), büyük (B), orta (O), düúük (D) ve çok düúük (ÇD) de÷iúkenleriyle, RO ve Rù ise çok düúük (ÇD),
düúük (D), orta (O), yüksek (Y), çok yüksek (ÇY) de÷iúkenleri ile ifade edilmiútir. RB, dört sınıfa ayrılmıútır. øhmal edilebilir (øE), önemsiz (Ös), önemli (Ö), kritik (K) kademeleri kullanılmıútır. Sınıflandırmalarla ilgili açıklamalar Çizelge 5.1’de gösterilmiútir. Fø, RO ve Rù üçgen bulanık sayılarla, RB ise yamuk bulanık sayılarla ifade edilmiútir.
Çizelge 5.1: Fø, RO, Rù, RB ile ilgili açıklamalar
Fø Tanımı Açıklama Fø bulanık sayı
çok büyük (ÇB) Çevresel riske çok büyük katkısı var (0.0,0.0,2.5) büyük (B) Çevresel riske belirgin bir katkısı var (0.0,2.5,5.0) orta (O) Çevresel riske bir katkısı yok (2.5,5.0,7.5) düúük (D) Çevresel riske kritik bir katkısı yok (5.0,7.5,10.0) çok düúük (ÇD) Çevresel riske kesinlikle katkısı yok (7.5,10.0,10.0)
RO Tanımı Açıklama Referans RO bulanık sayı
çok düúük (ÇD) Olma ihtimali çok az < 10-9 (0.0,0.0,2.5) düúük (D) Olma ihtimali az 10-9-10-7 (0.0,2.5,5.0) orta (O) Olmaya mehilli 10-7-10-5 (2.5,5.0,7.5) yüksek (Y) Olmaya çok mehilli 10-5-10-3 (5.0,7.5,10.0) çok yüksek (ÇY) Olması kaçınılmaz 10-3-100 (7.5,10.0,10.0)
Rù Tanımı Açıklama Rù bulanık sayı
çok düúük (ÇD) Akut etki yok, kronik etki belirsiz (0.0,0.0,2.5) düúük (D) Akut ve kronik etki (0.0,2.5,5.0) orta (O) Yüksek akut ve kronik etki (2.5,5.0,7.5) yüksek (Y) ùiddetli akut ve yüksek kronik etki (5.0,7.5,10.0) çok yüksek (ÇY) ùiddetli akut ve kronik etki (7.5,10.0,10.0)
RB Tanımı Açıklama RB bulanık sayı
øhmal edilebilir (øE) Risk kabul edilebilir (0.0,0.0,1.0,3.0) önemsiz (ÖS) Risk tolere edilebilir fakat önlem
alınmalıdır
(1.0,3.0,4.0,6.0) önemli (Ö) Risk düúürülmelidir (4.0,6.0,7.0,9.0)
kritik (K) (7.0,9.0,10.0,10.0)
Fø için faktörlerin çevresel riske katkısı göz önüne alınarak katkısı çok büyük olana “çok büyük” derecesi verilmiú, “orta” derecesi için katkısı normal düzeyde olanlar belirlenmiú ve hemen hemen hiç katkısı olmayanlara “çok düúük” derecesi
atanmıútır. RO için referans olasılıklar alınarak olma ihtimali çok az olana “çok düúük” derecesi atanarak, ihtimal arttıkça “çok yüksek” derecesine do÷ru gidilmiútir. Rù için meydana gelebilecek etkinin úiddeti baz alınarak akut ve kronik etkisi olmayana “çok düúük”, úiddetli akut ve kronik etkisi olana “çok yüksek” derecesi verilerek ara kademeler bu úekilde ayarlanmıútır. RB için ise, seviyelere göre risk ile ilgili yapılması gerekenler tanımlanmıútır.
Herhangi bir endüstriyel tehlikeli maddenin neden oldu÷u çevresel riskin büyüklü÷ünü tespit etmek üzere bu yaklaúımı kullanan de÷erlendiriciler kendi özel durumları nedeniyle yeni puanlama ölçeklerini oluúturabilirler.
5.2.2.2 Fø hiyerarúisindeki faktörlerin ölçümü
Riskin tanımından da anlaúılaca÷ı üzere risk için esas olan olayın olma olasılı÷ı ve meydana getirece÷i sonuçların úiddetidir. Bunun yanı sıra olayın olmaya yatkınlı÷ı da bu iki ö÷enin gere÷i olarak ortaya çıkmaktadır. Faktör indeksi oluúturmanın amacı tehlikeli bir olayın olma yatkınlı÷ını belirlemektir. Gentile ve di÷. (2003), olayın olmaya yatkınlı÷ı ile olasılı÷ı arasındaki iliúkiye açıklık getirmiútir. Olayın olmaya yatkınlı÷ı/olasılı÷ı, uyum prensibi olarak bilinen hissel kural; yatkınlık da÷ılımının, olasılık da÷ılımının üst limiti gibi davrandı÷ını kabul etmektedir. Düúük yatkınlık, düúük olasılık demektir fakat yüksek yatkınlık ne düúük ne de yüksek olasılık anlamına gelmemektedir. Felaketler, yatkınlık teorisinin bu karakteri (ciddi sonuçlar, düúük olasılık) ile iyi bir úekilde tanımlanabilirler. Bu olayların neredeyse imkansız olu÷u düúünülür çünkü olasılıkları düúüktür. Yatkınlık ölçümünün prensipleri, ancak sistemlerin özellikleri dikkate alınarak geliútirilebilir. Olmayı bekleyen bir kaza, çok düúük olasılı÷a sahip olsa da (faktörlerin özel bir kombinasyonundan dolayı) gerçekleúmesi çok muhtemel olarak algılanır. Yatkınlık teorisi, frekansları baz alan bir olayın olma durumunu de÷il özel faktörlerin bir araya gelmesinden kaynaklanan tehlikelerin varlı÷ını ölçmede etkilidir. Bu durumda, olayın olma yatkınlı÷ı ve olasılı÷ı ele alınması gereken ve riski ortaya koyan iki ayrı ö÷edir. Yatkınlık prensibi, özellikle tehlike tanımı ve maruz kalma de÷erlendirmesi için, riski karakterize etmeyi sa÷lamaktadır. Etki de÷erlendirme adımı ise daha çok risk úiddeti ile temsil edilmektedir.
Endüstriyel tehlikeli maddelerden kaynaklanan çevresel riskleri de÷erlendirmek amacıyla kullanılacak olan AHP yönteminin kapsamında, riske yatkınlı÷ı ölçen
faktörlerden oluúan bir hiyerarúi oluúturulması gerekmektedir. Bu hiyerarúide yer alan faktörler puanlandırılarak Fø oluúturulur. Fø hiyerarúisi hazırlamanın amacı, risk faktörlerinin yeterli derecede detaylandırılması ve Fø’ lerin etkili bir úekilde de÷erlendirilmesidir. Fø analizinde belirlenen faktörler, alt faktörlere dallandırılarak Fø hiyerarúisi oluúturulmuútur. Örnek bir model ùekil 5.2’de gösterilmiútir.
1. kademe, Fø analizinin sonucunu göstermektedir. 2. kademede ise, Fø, riske neden olan N adet alt bölüme ayrılmıútır. Daha sonra tüm alt bölümler, mümkün olan tüm tehlike durumlarını tanımlamak için alt faktörlere ayrılmıútır. Fø analizi, 3. ve 4. kademede baúlayıp daha sonra 2. kademeye dönmektedir ve son aúamada Fø analizi gerçekleútirilmektedir.
Uzmanlar, ortak bir ölçek kullanarak Fø hiyerarúisinin en son basama÷ındaki her bir faktörü de÷erlendirir. Risk faktörlerinin öncelik a÷ırlıklarını belirlemek amacıyla de÷iútirilmiú bir bulanık AHP yöntemi kullanılmaktadır. Fø, verilen puanların ve risk faktörlerinin öncelik a÷ırlıklarının birleútirilmesiyle bulunur.
Faktörøndeksi (Fø)
ùekil 5.2: Fø hiyerarúisinin genel yapısı (Zeng ve di÷., 2007).
Uzmanlar, Fø hiyerarúisinin alt kademelerindeki risk faktörlerini, tecrübelerine ve bilgilerine göre de÷erlendirir. Uzmanlar, kesin bir puan, sayısal bir aralık, dilsel bir de÷iúken ya da bulanık sayı ile fikirlerini bildirebilirler. E÷er risk faktörü hakkında yeterli bilgiye ulaúılabiliyorsa, sayısal olarak ölçülebiliyorsa, uzmanlar ço÷unlukla kesin bir puan ya da bir sayısal aralık vermeyi tercihe ederler. Risk faktörü, sayısal
Bölüm A Bölüm B F2 B A1 … Bölüm N … B N1 … Fq Fk+3 Fk Fk … Fi+3 Fi Fi … Fq F1 Fi+3 Fi … Fi
olarak ölçülemiyorsa veya belirsizlikler içeriyorsa dilsel bir de÷iúken ya da bulanık bir sayı ile de÷erlendirilmektedir.
Bu çalıúmada önerilen yaklaúımın amacı olan endüstriyel tehlikeli maddeler için risk de÷erlendirme, hiyerarúik yapının da amacı olup I. seviyede bulunmaktadır. Hiyerarúinin II. seviyesi ise, riske neden oldukları düúünülen düzenli emisyonlar, kaza emisyonları ve iúyeri ortamı riski ile oluúturulmuútur. Bu seviyedeki üç faktör risk karakterizasyonu için A1, A2 ve A3 kodları ile ùekil 5.3’de gösterilmiútir.
Endüstriyel tehlikeli maddeler için risk de÷erlendirme
ùekil 5.3: Endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen risk de÷erlendirme hiyerarúisinin II. seviyesi
Maddenin potansiyel tehlikesinin bu seviyede karakterize edilmesinin endüstride kullanım, kaza ve düzenli emisyonlarla farklı úiddet, olasılık ve yatkınlıkla ortaya çıktı÷ı düúünülmüú ve risk kaynakları olarak II. seviyeye atanmıútır. Düzenli emisyonlar; maddenin fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri ile tanımlanan ve potansiyel tehlikelerini yansıtan emisyonlar olup genellikle noktasal kaynaklıdırlar. Kazalardan veya iúyerinde kullanımdan kaynaklanan emisyonlar, noktasal olmayan yaygın kaynak emisyonları olarak farklı karakterde olaca÷ı için aynı seviyede di÷er iki faktörü oluúturmaktadır.
Hiyerarúinin üçüncü seviyesinde ise, çevresel risk kayna÷ı olan düzenli emisyonları etkileyen alt faktörler belirlenmiú ve ùekil 5.4’de gösterilmiútir. Endüstriyel faaliyet sonucu oluúan ve de÷erlendirilen tehlikeli maddeyi içeren emisyonlar, prosesin özellikleri ve sonrasında uygulanan arıtma süreci bilindi÷i için düzenli sayılmaktadır. Endüstri için proses araútırması bu maddelere ait kütle dengesini de içerdi÷inden atık araútırması ile emisyonlara ulaúılmaktadır. Kütle dengesi ile maddenin proseslere ne miktarda girdi÷i ve yürütülen prosesin özelliklerine ba÷lı olarak çıktıda ne kadar ve
Düzenli Emisyonlardan Kaynaklanan Risk
Kaza Sonucu Oluúan Emisyonlardan Kaynaklanan Risk øúyeri Ortamında Kullanımdan Kaynaklanan Risk A1 A2 A3
A1
Düzenli emisyonlardan kaynaklanan çevresel risk
Maddenin Özellikleri Ekosistem Özellikleri
B1 B2
ùekil 5.4: Endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen risk de÷erlendirme hiyerarúisinin A1 için I. seviyesi
ne úekilde bulundu÷u sonucuna varılabilmektedir. Bu bilgiler ıúı÷ında maddenin atı÷a dönüúen ve alıcı ortama deúarj edilen formu ve miktarı belirlenebilir. Düzenli emisyonlar alıcı ortamlarda madde ve ekosistem özelliklerine ba÷lı olarak risk oluútururlar. Bu nedenle, madde özellikleri ile alıcı ortam yani ekosistem özellikleri A1 faktörünün I. seviyesi için iki faktör olarak atanmıútır.
Kazalardan kaynaklanan emisyonların neden oldu÷u riski karakterize eden üçüncül adım faktörleri ise ùekil 5.5’de gösterilmiútir.
A2
Kaza sonucu oluúan emisyonlardan kaynaklanan çevresel
ùekil 5.5: Endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen risk de÷erlendirme hiyerarúisinin A2 için I. seviyesi
Kaza sonrası oluúabilecek çevresel emisyonlar için ikinci seviyedeki faktörler kazanın oluúma potansiyelini esas alan kaza öncesine ait faktörler ile aynı seviyede gösterilmiútir. Örne÷in; tehlikeli maddenin depolanma veya taúınmasının úekli, kaza sonrasında oluúan bir emisyon miktarı kaza öncesi faktörlerle göz önüne alınmalıdır.
Kaza öncesine ait faktörler Kaza sonrasına ait faktörler
ùekil 5.6’da ise iúyeri ortamında kullanımdan kaynaklanan risklerin hangi faktörlerle ortaya çıkarıldı÷ı gösterilmektedir. Örne÷in; iúyeri ortamının kapalı bir ortam olması ortama ait fiziksel özellikleri ortaya koyarken riski etkileyen ana özelliklerden biri olacaktır. økincil önemli nokta ise tehlikeli maddenin özelliklerine ba÷lı olarak ortamdakilerin maruz kalma úekli ve oluúan etki farklılık gösterecektir.
A3
øúyeri Ortamında Kullanımdan Kaynaklanan Risk
Fiziksel ortam faktörleri Madde ile ilgili özellikler
B5 B6
ùekil 5.6: Endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen risk de÷erlendirme hiyerarúisinin A3 için I. seviyesi
ùekil 5.7’de madde özelliklerine ait alt faktörler gösterilmektedir. Maddenin özellikleri, rutin deúarjlardan kaynaklanan emisyonların çevrede potansiyel bir tehlike oluúturmasını ve çevre bileúenlerinin bu tehlikeye maruz kalma durumunu etkileyecektir. Madde özelliklerinin riskin de÷erlendirilmesinde ortaya koydu÷u bu etkiler düúünüldü÷ünde, IV. seviye maddenin tehlikelilik özellikleri ve maruz kalma ile ilgili özellikleri olarak iki ayrı gruba ayrılmıútır.
B1
Maddenin Özellikleri
ùekil 5.7: Endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen risk de÷erlendirme hiyerarúisinin A1 için II., B1 için I. seviyesi
Maruz kalma ile ilgili özellikler Tehlikelilik Özellikleri
Maddenin tehlikelilik özellikleri, bu maddenin kullanımının neden olaca÷ı potansiyel tehlikeyi tanımlarken maruz kalma ile ilgili özellikleri do÷rudan potansiyel tehlikeyi de÷il bu maddenin çevredeki taúınımı ve akıbeti sonucunda etkilenebilecek çevre bileúenlerini de÷erlendirmeyi sa÷lamaktadır.
Endüstriyel bir faaliyet sonucu oluúacak emisyonların, ekosistem özelliklerine ba÷lı olarak neden olaca÷ı riski ortaya koyan faktörler ùekil 5.8’de gösterilmiútir. Öncellikle, ekosistemin birtakım özellikleri maddenin da÷ılımını ve akıbetini etkileyecektir, bu nedenle bu özellikler maruz kalma ile ilgili özellikler olarak gruplanacaktır. De÷erlendirilen bölgenin sınırları ise di÷er özelliklerden ba÷ımsız olarak etkilenen alanın büyüklü÷ünü gösterecektir. Yaúam, faaliyet ve kullanım biçimleri; ortaya çıkacak potansiyel tehlikeyi bölgenin daha çok sosyal özelliklerini dikkate alarak belirlemeyi sa÷lamaktadır. Çevresel kaynaklar ise o bölgenin sahip oldu÷u çevre bileúenlerinin ve özelliklerinin riske olan katkısını belirlemek üzere oluúturulmuútur.
B2
Ekosistem Özellikleri
Maruz kalma De÷erlendirilen bölgenin Yaúam, faaliyet ve kullanım Çevresel Kaynaklar ile ilgili
bileúenler sınırları biçimleri
C3 C4 C5
ùekil 5.8: Endüstriyel tehlikeli maddeler için önerilen risk de÷erlendirme hiyerarúisinin A1 için II., B2 için I. seviyesi
ùekil 5.9’da ise, kaza sonucu oluúabilecek emisyonların neden oldu÷u çevresel riski ortaya koyan kaza öncesi faktörlere ait alt faktörler gösterilmektedir. Hiyerarúinin IV. seviyesinde endüstriyel proses süresince kazaya neden olabilecek, her biri ayrı alt faktörlerden etkilenen ana faktörler belirlenmektedir. Endüstriyel tehlikeli maddenin iúlenece÷i endüstriye taúınımı, endüstriyel faaliyet süresince depolanması ve depolardan ilgili birimlere taúınması ve üretimi kaza potansiyeli taúımaktadır. Endüstriyel faaliyet sürecinden ba÷ımsız olarak do÷al felaketler sonucu kaza
oluúumu da söz konusu olabilmektedir. Bu kaza potansiyellerinin ayrı faktörlerden etkilenmeleri, yani yatkınlıklarının farklı olmasının yanı sıra, olasılıkları ve neden