Çalışmanın bu bölümünde, Batı eğitim sistemlerinde Vatandaşlık Bilgisi konusuna değinildikten sonra, Osmanlı eğitim sisteminde Vatandaşlık Bilgisi dersinin yerine değinilecektir. Ardından Cumhuriyet Dönemi’nde Vatandaşlık Bilgisi dersinin eğitimdeki yeri konusu açıklanmaya çalışılacaktır.
Üstel’e göre, Batı medeniyetinde yurttaş eğitimini hedefleyen bir eğitim programının benimsenmesi ve bu bağlamda “Yurttaşlık Bilgisi”nin bağımsız bir ders olarak okul programlarında yer alması temelde üç boyutlu bir sürecin ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Bu boyutlardan ilki, modern merkezi devletlerin gelişimi ve milli devlet sisteminin yerleşmesi sürecinde eğitimin dönüştürücü rolünün farkına varılmasıyla ilgilidir. Đkinci boyut, Batı dünyasında 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hız kazanan dünyevileşme ve laikleşme sürecinin sonucudur. Üçüncü boyut ise yine 18.yüzyıldan itibaren Batı’da çocuğa bakıştaki dönüşümle ilgilidir. Bu dönem çocuğun başlı başına bir değer olarak kabul edilmeye başladığı dönemdir. (Üstel, 2004:11)
Batıda Vatandaş eğitiminde Rousseau’nun önemli bir yeri vardır. Üstel’e göre; Rousseau’nun önemi, bir Vatandaşlık Bilgisi ders kitabı yazmak yerine vatandaşların öncelikle insan olduklarını hatırlatmayı amaçlayan bir pedagojik ütopya kaleme almış olmasından kaynaklanmaktadır (Üstel,2004:13).
Rousseau’nun yanı sıra Aydınlanmanın önde gelen diğer düşünürleri de okulun iyi bir vatandaş yetiştirmedeki önemini ve bu anlamda devletin eğitim alanında üstlenmesi gereken rolü vurgularlar. Üstel’e göre; ünlü Fransız ansiklopedisti Denis Diderot, 1774-1775’te hazırladığı raporda, okulların nitelikli
birey ve vatandaş yetiştirmedeki işlevine değinmiştir. Diderot’a göre okulun görevi, hükümdara sadık ve gayretli tebaalar, asillere faydalı vatandaşlar, toplum için bilgili, namuslu ve mümkün olduğu kadar sevimli unsurlar, ailelere iyi koca ve babalar, devlete düşünen büyük zekalar, dine vicdanlı ve barışsever hizmetçiler sağlamaktır (Üstel,2004:13).
Kıta Avrupa’sında okulda vatandaşlık eğitimin en kararlı şekilde ilerlediği ülke Fransa olmuştur. Fransa’da vatandaşlık eğitimi öğretim programlarına önce zorunlu dersler olarak dâhil edilmiş, sonra da içeriği ve hedefleri açısından tüm ayrıntılarıyla tartışılmıştır. Fransız devriminin sonrasında, hedefleri ve niteliği kesin olarak belirlenmiş bir yurttaş eğitiminden çok, anayasanın temel ilkelerinin incelenmesi ve öğrencilerde cumhuriyetçi ahlakın belli başlı mitlerine ve sembollerine dayalı bir vatandaş bilincinin geliştirilmesi yönünde çaba göstermişlerdir (Üstel,2004:17).
Kıncal,’ın aktarmasıyla, Horace Mann, 1800’lerin ortalarında, ücretsiz eğitim görme olanağının, tüm Amerika çocuklarını kapsayacak şekilde uygulanması gerektiği görüşünü dile getirmiştir. Mann, daha önceden vatandaşlık hakları ellerinden alınmış olanların yanında yoksul ve göçmen çocuklarını kapsayacak şekilde, tüm çocukların vatandaşlık eğitimi almaları ve Amerikan yönetim sürecini öğrenmeleri gerektiği görüşünü ortaya atmıştır. Bunun yanında ahlaki değerler, vatandaşlık değerleri, anayasal düzene ait yapısal formlar ile tarihsel konular ders içeriklerinde yer almıştır. 1800’lü yılların son dönemlerinden 1900’lü yılların başlangıcına kadar, Amerikalı ve göçmen çocuklarına devlet okullarında verilen vatandaşlık eğitiminin temel amacı, temel kültürel değerleri kazandırmaktı (Kıncal,2004:171).
Kıncal, Đngiltere’de hiçbir zaman vatandaşlık eğitiminin, okul programlarında formal bir yer almadığını belirtir. Đngiltere’de vatandaşlık eğitimi geleneksel bir ders değildir. Bu bakımdan vatandaşlık eğitiminin uygulanması, tamamen öğretmenler ile okulların bireysel ya da kurumsal ilgi ve isteklerine bağlı olarak gerçekleşmekteydi. Kıncal’a göre, Đngiltere’de 1920’li yılların sonu ve 1930’lu yıllar, özellikle vatandaşlıkla ilgili konuların yoğun olarak tartışıldığı bir dönemdir. Bu dönemde totaliter yaklaşımların yayılması korkusuna bir tepki olarak, vatandaşlıkla ilgili uygulamalar, sınırlı ölçüde de olsa okullarda uygulanmaya başlamıştır (Kıncal,2004:182). Đngiltere’de Đkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, dünya vatandaşlığıyla ilgili görüşler, belli ölçüde olumlu tepkiler almıştır. Fakat bu tür bir vatandaşlık eğitimi, genel olarak tüm öğrencileri kapsayacak şekilde benimsenmemişti. (Kıncal,2004:183).
2.1.4.2. Osmanlı’da Vatandaşlık Eğitimi:
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemini takip eden yıllarda çocuk eğitimine oldukça önem verilmeye başlanmıştır. Bu Dönem’deki çocuklara günümüzdeki Vatandaşlık Bilgisi dersinin temeli olan Terbiye dersleri verilmeye başlamıştır. Osmanlı aydınları özellikle de, eğitim için yurt dışına gönderilen öğrenciler Fransa’daki Cumhuriyetçi gelişmeleri oldukça yakından takip etmişlerdir. Tanzimat Fermanının ilanından sonra artık öğretim programlarına girmeye başlayan Malumat-ı Medeniye derslerine ait kitapların hiç vakit kaybedilmeden yazılmaya başlanmış olması, bu konuyla ilgili Osmanlı aydınlarının bir alt yapısının bulunması bunun bir kanıtıdır. Bu dönemdeki yazılan ders kitapları öncelikle çocuklara terbiye ve ahlâk eğitimi vermeyi amaçlamıştır.
Osmanlı aydınlarından bazıları dönemin kimi dergi ve gazetelerinde çocuk terbiyesi üzerine yazılar yazmaya başlamışlardır. 1862 yılında Münif Paşa’nın Mecmua-i Fünun’da yayınladığı “Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyan” isimli yazısı bu konudaki ilk örneklerden birisidir. Münif Paşa’nın yazdığı bu eserden sonra, Selim Sabit Efendi’nin 1870 yılında yazdığı “Đlm-i Terbiye-i Etfal”; Mısırlı Ethem Đbrahim Paşa’nın “Terbiye ve Talim-i Adab ve Nesayihü’l Etfal” isimli yazıları da bu konuya örnek olarak belirtilebilir. (Akyüz,2001:194). Vatandaşlık eğitimi ile ilgili bu çalışmalar gelişimini sürdürmüş ve önceleri makale şeklinde okuyucuya iletilen görüşler zaman içerinde kitaplaşmaya başlamıştır.
Osmanlı’da dönemin Maarif Nazırı Emrullah Efendi’nin önderliğinde “çocuk tabiatı ve ilm-i terbiye nazariyelerine dayandırılması” amacıyla ilk Malumat-ı Medeniye kitabı 1908 yılında yazılmış ve Malumat-ı Medeniye dersi iptidaî mekteplerin öğretim programlarındaki yerini almıştır (Üstel, 2004:24).
II.Meşrutiyet döneminin öğretim programları incelendiğinde dersin adının ve eğitimin çeşitli kademelerinde yer aldığı yıl ve haftalık ders sayısının farlılıklar gösterdiği görülmektedir. Nitekim maarif nezaretinin 1911 tarihli genelgesine göre düzenlenen Đstanbul Mekteb-i Sultanisi Müfredat Programında dersin adı, “Malumat- ı Medeniye ve Hukukiye ve Đktisadiye ve Hükümet-i Nazariye” olarak verilmektedir. 1912 tarihli Vilayet Đdadileri Ders Tevzi Cetveli’nde, şehirdeki liselerin Zirai, Sanayi ve Ticari kısımlarında hazırlık, 1. sınıf ve 2.sınıfta “Malumat-ı Medeniye Hukukiye ve Đktisadiye” dersinin haftada bir saat okutulduğu anlaşılmaktadır. 1913 tarihinde Maarif-i Umumiye Nezareti tarafından yayınlanan Ders Müfredatı’nda “Musahabat-ı Ahlakiye (Tarihiye, Sıhhıye ve Medeniye)” öğretim programının girişinde bu dersin ayrıca ders suretinde okutulmayarak çeşitli devrelere bölünmüş şekilde “kıraat
kitaplarında gösterileceği” belirtilmektedir. 1917 tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi’nde belirtildiği üzere her iki okulun da Đptidaiye bölümlerinde okutulacak dersler arasında Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye-i Hukukiye dersi yer almaktadır (Üstel,2004:34-35).
Ahmet Cevdet tarafından 1912 (1328), yılında Rüştiye sınıfları için yazılan “Mektepte Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye Dersleri” adlı kitapta değinilen konular ile 1928 Tarihli Refik Ahmet Tarafından yazılan Đlkmekteplerde Yurt Bilgisi kitabında geçen konular çalışmaya ışık tutması açısından önemlidir. Bu kitaplarda yer alan başlıca konu başlıkları aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Tablo 1: “Mektepte Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye Dersleri (1912)” kitabı ile
“Đlkmekteplerde Yurt Bilgisi (1928)” kitabı konularının karşılaştırması tablosu. 1912 Malumat-ı Ahlakiye ve Medeniye
Ders Kitabı
1928 Đlkmekteplerde Yurt Bilgisi Ders Kitabı
1. Hıfz-ı Sıhhat (Temizlik ve idman alt başlıklarıyla birlikte) 2. Sarhoşluk ve Neticesi
3. Erken Yatmak ve Erken Kalmak
4. Tembellik
5. Đktisad (Paranızı muhafaza ediniz) 6. Çalışkanlık 7. Küçük Ziyanlar 8. Tabiat ve Muhassın 9. Mütalaa 10. Đyi Kitaplar 11. Đlim 12. Tevazu 13. Tahammül ve Gayret 14. Teşebbüs-ü Şahsi 15. Mesut Aile 16. Đhtira’lar ve Muhteri’ler 17. Cemiyet-i Beşeriyetin Kütupları 18. Adalet
19. Hürriyet- Akla Tâbi Olmak 20. Hürriyet-i Tefekkür
21. Kanun-i Esasi ; Hukuk-u Beşer (Hürriyet ve hakk-ı hayat, Hakk-ı Mülk, Mudafa-i Nefs, Kanun Önünde Musavat, Serbest-i Matbuat, Serbest-i Kelam) 22. Millet Meclisi 23. Usul-ü Đntihabat 1. Okul hayatı 2. Okulumuzu sevmeliyiz 3. Öğretmenimizi sevmeliyiz 4. Ailenin önemi 5. Vatan nedir?
6. Vatanımızı niçin sevmeliyiz? 7. Köy hayatı 8. Hükümet 9. Hükümet çeşitleri 10. Başkentimiz Ankara 11. Đntihap 12. Millet Meclisi 13. Ulu önder Atatürk 14. Şehir ve kasabada hayat 15. Belediyenin görevleri 16. Milletimizi sevmeliyiz
II. Meşrutiyet dönemi kız çocuklarının toplumdaki sosyal rollerinin çok daha iyi kavrandığı bir dönem olmuştur. Bu yönde bir bilincin gelişmesi, kadınlara ilişkin belirli rol modellerinin gelişmesini de gerektirmiştir. Söz konusu rol modellerinin geliştirilmesinde zorunlu ilköğretimin, tıpkı erkek “vatandaş” ın üretiminde olduğu gibi önemli bir yer işgal edecektir. Bu nedenle Osmanlı Devleti’nde kızlara özel Malumat-ı Medeniye ve Ahlakiye kitapları hazırlanmıştır. Ali Seydi gibi dönemin pek çok aydını tarafından “Kızlara Mahsus Terbiye-i Ahlâkiye ve Medeniye” kitapları yazılmıştır (Üstel,2004:112-113).
Yukarıdaki bilgilerin ışığında Osmanlı Devletinin son dönemlerinde, Tanzimat Fermanı ile başlayıp, Islahat Fermanı ile I. ve II. Meşrutiyet dönemleriyle devam eden süreçte vatandaşlık anlayışındaki gelişmeler dikkate alınarak amaçlanan toplumu yaratmak için eğitime, özellikle de ilköğretime önemli görevler verildiği görülmektedir. Osmanlı Maarif Vekâletinin kendisine verilen görevi yerine getirmek için yaptığı en önemli faaliyet okullarda Malumat-ı Medeniye derslerini okutmaya başlamak ve bu ders için çok sayıda kitap yayınlatmak olmuştur. Osmanlı döneminde vatandaşlık eğitimine verilen önemin Cumhuriyet Dönemine de yansıdığı görülmektedir.
2.1.4.3. Cumhuriyet Dönemi’nde Vatandaşlık Eğitimi:
Tanzimat Fermanı ile beraber Osmanlı eğitim sistemi içerisine giren Malumat-ı Medeniye derslerinin Cumhuriyetin ilanından sonra da öğretim programlarındaki yerini aldığı görülmektedir. Yeni kurulan devlet, oluşturmak istediği insan tipini yaratabilmek için tıpkı Osmanlı’da olduğu gibi yine okullara ağırlık vermiştir. Okullarda yeni bir nesil yetiştirebilmek için, çocuklara aşılanmak
istenen değerlerin verilebilmesi amacıyla cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren yine çeşitli adlarla Vatandaşlık Eğitimi dersi okutulmaya devam edilmiştir.
Türkiye cumhuriyetinin ilk yıllarında devletin ve ulusun inşasında en önemli unsurlardan birisi hiç kuşkusuz vatandaşlık kurumu olmuştur. Atatürk’ün etkin bir şekilde katılımıyla belirlenen 1924 yılında okullarda zorunlu ders olarak okutulmaya başlayan Malumat-ı Vataniye dersi bu önemin en belirgin ve en yalın göstergesidir. Bu ders öğretim programlarında daha sonraları Yurt Bilgisi ve Vatandaşlık Bilgisi adı altında devam etmiştir. Böylece Türkiye’de “cumhuriyetin ulus ve vatandaşlık temelinde kendini yeniden üretmesi” (Keyman ve Đçduygu,1998:175), eğitim yoluyla gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.
Cumhuriyet Dönemi’nde öğretim programlarında yapılan ilk düzenlemeler, 1924 yılında Vasıf Bey’in bakanlığı sırasında ilkokul, ortaokul ve liselerin ders programlarını değiştirmesiyle gerçekleşmiştir. Bu değişikliklerin yapılmasının en önemli sebebi hiç kuşkusuz, ders kitaplarından Osmanlı döneminin ideolojik görüşlerinden ayıklanarak yerine Cumhuriyetin temel ilkeleriyle uyumlu görüşlerin konulması düşüncesidir. Cumhuriyet döneminin en önemli isimlerinden birisi olan Hasan Ali Yücel’in Malumat-ı Medeniye dersinin adının Malumat-ı Vataniye olarak değiştirilmesi sırasında söylediği “mevzuların Cumhuriyet rejiminin iyiliklerini telkin edecek suretle düzenlenmesi” şeklindeki sözleri bu görüşün bir kanıtı niteliğindedir (Üstel,2004:129).
1924 ders yılında ilkokul öğretim programında yer alan Malumat-ı Vataniye dersi, kız ve erkek ortaokul 2. ve 3. sınıfların ilk dönemlerinde haftada 1 saat olarak, Đptidai Darülmuallimin’de 5. sınıfta 2 saat, Đptidai Darülmuallimatında ise 4. sınıfta 2 saat olarak okutulmaktadır (Üstel,2004:129).
1926 yılında Đlkmektep Müfredat Programı’yla Malumat-ı Medeniye dersinin adı, bu kez Yurt Bilgisi olarak değiştirilmiştir. Programa göre Yurt Bilgisi dersi, Đlkokul 4. ve 5. sınıfların ikinci devrelerinde haftada 1 saat olarak okutulmaya başlanmıştır. 1927–1928 yıllarında açılan Köy Öğretmen Okullarında ise Yurt Bilgisi dersi ikinci ve üçüncü sınıflarda haftada 1 saat, 1931’de Muallim mekteplerinde ise haftada 1 saat olarak verilmiştir (Üstel,2004:131).
1927, 1931,1934 ve 1937 yıllarında yazılan öğretim programlarında Vatandaşlık Bilgisi ders saatleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablolar ortaokullar, liseler, muallim mektepleri ve köy muallim mektepleri şeklinde sınıflandırılmıştır. Tablo 2: 1931 ve 1937 Tarihli Ortaokullar Öğretim Programında Vatandaşlık Bilgisi
( Yurt Bilgisi) Ders Saatleri
Sınıflar 1931 Tarihli Öğretim Programı Ders Saatler
1937 Tarihli Öğretim Programı Ders Saatleri
1 1 -
2 1 2
3 1 2
Tablo 2’de 1931 ve 1937 tarihli öğretim programlarında, ortaokullarda okutulması gereken Yurt Bilgisi ders saatleri verilmiştir. Tablodan da anlaşılacağı gibi 1931 yılında ortaokulların tüm sınıflarında Yurt Bilgisi dersi verilmektedir. Fakat 1937 tarihli öğretim programında orta birinci sınıftaki Yurt Bilgisi dersi öğretim programından kaldırılmış, ikinci ve üçüncü sınıflarda 2 saate çıkarılmıştır.
Tablo 3: 1931,1934 ve 1937 Tarihli Liseler Öğretim Programlarında Vatandaşlık Bilgisi
( Yurt Bilgisi) Ders Saatleri
Sınıflar 1931 Öğretim Programı Ders Saatleri 1934 Öğretim Programı Ders Saatleri 1937 Öğretim Programı Ders Saatleri 1 1 - - 2 1 - - 3 - - -
Tablo 3’de liselerde okutulması gereken Yurt Bilgisi ders saatleri verilmiştir. Liselerde 1931 yılında sadece 1. ve 2. sınıflarda Yurt bilgisi dersi varken, 1934 ve 1937 öğretim programlarında bu derse yer verilmemiştir.
1937 tarihli Muallim Mektepleri öğretim programında Yurt Bilgisi dersine yer verilmediği görülmektedir.
Tablo 4: 1927 ve 1937 Tarihli Köy Muallim Mektepleri Öğretim Programlarında Vatandaşlık Bilgisi
( Yurt Bilgisi) Ders Saatleri
Sınıflar 1927 Tarihli Öğretim Programı Ders Saatleri 1937 Tarihli Öğretim Programı Ders Saatleri
1 - -
2 1 1
3 1 1
Tablo 4’de 1927 ve 1937 tarihli Köy Muallim Mektepleri, öğretim programlarında yer alan Yurt Bilgisi ders saatleri verilmiştir. Tabloya göre, 1927
Öğretim programında Köy muallim mektepleri 1. sınıfı hariç diğer sınıflarında birer saat olarak okutulan Yurt Bilgisi dersine 1937 öğretim programında da aynı şekilde yer verildiği görülmektedir.
Tek Partili dönemde Vatandaşlık Bilgisi dersinin farklı isimlerle öğrencilere okutulduğunu belirtmiştik. Vatandaşlık Bilgisi dersi, Malumat-ı Vataniye, Malumat-ı Medeniye, Yurt Bilgisi, Yurttaşlık Bilgisi, Medeni Bilgiler gibi adlar adı altında okutulmuştur. Taşkıran (1939)’a göre, “Medeni bilgiler, içinde yaşadığımız cemiyetin bir ferdi olarak ne gibi haklarımız ve vazifelerimiz olduğunu öğreten ve bu cemiyetin teşkilatını tanıtan bilgiler” (Taşkıran,1939:1)dir. Bu açıklamada da görüldüğü gibi, Medeni bilgiler öğrencilere, içinde yaşanılan toplumun bir bireyi olarak, hakları ve vazifeleri öğreten, devlet teşkilatı hakkında bilgi veren bir derstir. Bu yönüyle Vatandaşlık Bilgisi dersi, öğrencilere hak ve vazifelerini öğreten bir ders olması bakımından önem kazanmaktadır.
Atatürk de Medeni Bilgiler dersinin benzer bir amaç taşıdığını şu sözlerle ifade eder:
“Milletin kurduğu devletin millete, vatandaşlara karşı vazifeleri vardır; fakat devletin de mevcudiyeti, vatandaşlardan birtakım mükellefiyetler, vazifeler talep eder. O halde, devletin millete ve vatandaşların dahi devlete karşı mütekabil vazifeleri, hakları vardır. Devlet hayatını, fikri ve iktisadi hayatı, müştereken yaşayan vatandaşların da aralarında bir takım münasebetleri ve birbirine karşı vazife, mecburiyet ve hakları vardır. Đşte vatandaşlara, gerek devlet ve hükümetle ve gerek aralarındaki münasebete nazaran mevcut vazifeleri ve hakları ve umumiyetle devlet teşkilatını öğreten bilgiler, ‘’Medeni Bilgiler’’ namı altında toplanmıştır” (Đnan,1998:15).
Buna ilaveten Atatürk “vatan çocuklarını, iyi vatandaş olarak yetiştirmek için klasik tahsil programları arasında yer alan Yurt Bilgisinin ehemmiyeti malumdur. Bundan başka bu kitapların memlekette yurttaşlara okutulması için temin edilecek
bir tedbirin kıymetli olacağı kanaatinde bulunuyorum” (Đnan, 1998) sözleriyle bu dersin okul programlarında yer almasını açık bir şekilde önermiş ve emretmiştir.
Rona (1940)’da öğrencinin ağzından Yurt Bilgisi dersinin kendisine kazandırdıkları anlatılmaktadır. Bu kısımda vatan, millet ve cumhuriyet en değerli üç varlık olarak gösterilmiş ve çocuğun bunları kavramasında yurt bilgisi dersinin araç olduğu anlatılmıştır (Rona,1940:81). Bunun yanı sıra Vatandaşlık Bilgisi ders kitaplarında öğrencilere kasabada ve şehirde dikkat edilmesi gereken kurallar anlatılmış ve bu kurallara itinayla uymaları istenmiştir. Vatandaşlık Bilgisi dersine, “toplumu daha medeni ve modern hale getirmek” ve dünyaya böyle görünmek için bu dersten bazı beklentiler söz konusudur:
“Yurdumuzda misafir bulunan yabancılara karşı derli toplu ve medeni bir insan kılığıyla görünmemiz lazımdır. Ahalisi pis, kılıksız olan bir milletin kuvvet ve varlığına kimse inanmaz. Ceketini omuzlarına atarak, düğmelerini açık bırakarak dolaşmak insanın terbiyesinin kıtlığını gösterir” (Rona,1940:67).
1948 programıyla Yurt Bilgisi dersinin adı yeniden değiştirilerek “Yurttaşlık Bilgisi” olarak değiştirilmiştir. Tek Parti döneminin eğitim programları (1948 Đlkokul Programı1 ve 1949 Ortaokul Programı) Demokrat Partinin iktidarda bulunduğu yıllar boyunca yürürlükte kalmaya devam etmiştir. Çok Parti hayata geçişin Yurttaşlık Bilgisi derslerine başlıca girdisi “Demokrasi” ünitesi olmuştur. 1948 Programından 20 yıl sonra uygulamaya konulan 1968 ilkokul Programı ile Yurttaşlık Bilgisi dersi ilkokul öğretim programından kaldırılarak Sosyal Bilgiler dersi ile birleştirilmiştir. 1968 programı, 1948 programına göre önemli değişiklikler getirmiştir. Hiç kuşkusuz bu değişikliklerde 1961 anayasasının getirdiği özgürlükçü ortamın büyük katkısı olmuştur. Ortaokul programlarında, ilkokul programına göre
1 1948 Đlkokul Programı 1968 yılına kadar yürürlükte kalarak Cumhuriyet tarihinin en uzun süre
daha erken bir değişikliğe gidilmiştir. 1962 yılında yapılan değişikliklerde Ortaokullardaki Yurttaşlık Bilgisi derslerine konuları alt başlılara bölmek şeklinde bazı eklentiler yapılmıştır.2
1969 yılına gelindiğinde Ortaokullarda da Yurttaşlık Bilgisi dersi yeni bir düzenlemeyle Sosyal Bilgiler dersine ilave edilmiştir. Yurttaşlık Bilgisinin bağımsız bir ders olarak yeniden öğretim programlarındaki yerini alması 1980’lerde olmuştur. Talim Terbiye Kurulu 17.06.1985 tarihinde aldığı bir kararla, Ortaokullarda Sosyal Bilgiler başlığı altında okutulan dersin, Milli Tarih, Milli Coğrafya ve Vatandaşlık Bilgisi adı altında üç ayrı ders olarak okutulmasına karar vermiştir. 1980 sonrası “okulda yurttaş eğitimi”nin ikinci aşamasını 1990’ların ikinci yarısından itibaren öğretim programlarında yer alacak olan Đlköğretim Vatandaşlık ve Đnsan Hakları Eğitimi dersi oluşturur. Đnsan hakları eğitiminin öğretim programlarında yer alması, 1990’lı yıllarla birlikte ortaya çıkan insan haklarıyla ilgili gelişmelerle ilgilidir. 1997 yılında Đlköğretim okullarında “Vatandaşlık ve Đnsan Hakları Eğitimi” dersinin 7. ve 8. sınıflarda zorunlu ders olarak, ortaöğretim okulları için öngörülen “Demokrasi ve Đnsan Hakları” dersinin ise lise 2. sınıfta seçmeli olarak okutulmasına karar verilmiş ve bu karar uyarınca 1998–1999 öğretim yılında bu derslerin öğretim programları ve haftalık ders saatleri düzenlenerek yürürlüğe konulmuştur (Üstel,2004:241).
2004 yılında alınan bir kararla ilköğretim programlarında köklü değişikliklere gidilmesine karar verilmiştir. Alınan radikal kararlarla eğitimde reform olarak adlandırılan bir döneme girilmiştir. Bu dönemdeki görülen yenileşme ve değişme hareketinden Vatandaşlık ve Đnsan Hakları dersi de etkilenmiştir. Yapılan yeni öğretim programlarıyla Đlköğretim 7. ve 8. sınıflarda zorunlu ders
2 Ayrıntılı bilgi için bkz. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Ortaokul Programı, Milli Eğitim Bakanlığı
olarak okutulan Vatandaşlık ve Đnsan Hakları Eğitimi dersi 1960’ların sonunda olduğu gibi tekrar Sosyal Bilgiler dersinin içeriğine eklenmiş ve müstakil bir ders olmaktan çıkmıştır.