belirtmişlerdir. Bu sonuca paralel olarak rol belirsizliği olgusunu açıklayan yansıtmalar ile rol belirsizliği yaşantılamalarına sebep olan sorunların, etki çerçevesi temasındaki örgütsel belirsizlik ile baskı grupları alt teması arasında ilişki olduğu ortaya çıkmıştır.
Okul müdürleri dış göstergeler olarak ifade ettikleri belirsizlik unsurlarının, yönetimsel boşluklar, okul içindeki klikleşmeler, rol çatışmaları, davranış çeşitliliği ve rol oynama olduğu yönünde yansıtmalarda bulunmuştur. Rol belirsizliği anlamlandırmalarını yansıtan dış göstergeler kategorisi, etki çerçevesi temasının belirsizlik aynası alt temasında yer alan mesleki profil kategorisindeki ifadeler ile ilişkili olduğunu ortaya çıkarmıştır. Okul müdürlerinin yansıtmış oldukları görüşlerini yönetim görevini üstlendikleri okullarda rol belirsizliği ile yönetimsel değişim yaşantılamalarına neden olan durumların, eğitimsel süreci etkileyerek, toplumsal değişime neden olduğu temellendirmesinde bulunmuştur.
Araştırmanın ilk temasında farklı kategoriler altında ortaya çıkan ilişkilerin, bir bakıma birbirini etkilediğini ve okul müdürlerinin yaşantılama süreçlerindeki anlam dünyalarına etki ettiği söylenebilir. Her ne kadar farklı yaşantılar aracılığı ile okul müdürlüğünü deneyimliyor olsalar da, rollerini tam anlamıyla bilmemeleri ve rol belirsizliği yaşıyor olmaları farklı bağlamlar içinde de sıkça ifade edilmiştir. Ek olarak, okul müdürlerinin görev tanımlarının, yapıyor oldukları işlere bağlı olarak gerekli görülen görev ve tanımlara karşılık gelmemektedir. Bu durumun aynı zamanda okul yönetiminde kalite güvencesini olumsuz yönde etkilediğini de söyleyebiliriz. Eğitimde kalite güvencesi, sistematik yönetim sürecinin kurum tarafından kabul edilerek kişilere güvence sağlanacağının garantisini açıklamaktadır (Bakioğlu ve Baltacı, 2017).
Araştırmanın ikinci teması olan etki çerçevesi, örgütsel belirsizlik, baskı grupları ve belirsizlik aynası olarak okul müdürlerinin rol belirsizliğini etkileyen faktörleri açıklamaktadır. Etki çerçevesi temasına ek olarak çözüm yolları alt teması da, rol belirsizliğine karşı oluşturulabilecek stratejileri açıklamaktadır. Rol belirsizliğini etkileyen örgütsel belirsizlik alt temasında, okul müdürleri yönetimsel süreçlerdeki belirsizlik sebeplerini merkezi yönetim, bürokratik süreçler, eğitim politikaları, siyaset, sistemsizlik, tanımsızlık ve baskı grupları şeklinde yansıtmışlardır. Bu noktadaki görüşlerde okul müdürlerinin yönetimsel süreçlerini etkileyen belirsizliklerin, birinci temada yer alan belirsizlik unsurları iç göstergeleri olarak ifade edilen kategoriyle örtüştüğü ortaya çıkmıştır. Diğer taraftan okul müdürlerinin rol belirsizliği olgusuna yönelik tanımlarında anlamlandırdıkları iç göstergelerin, rolleri gereği yönetimsel süreçlerle olan ilişkisinin farkında olduklarını da söyleyebiliriz. Bir bakıma okul müdürleri rol belirsizliği yaşamalarına rağmen, rol bilincini sağlayacak unsurları da takip ve tespit edebilmektedir. Okul müdürleri, rol belirsizliğini etkileyen eğitimsel
Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi
Okul müdürleri baskı gruplarının, okul yönetim ve eğitim süreçlerini etkilediğini ifade etmiştir. Bu bağlamda okul süreçlerini etkileyen baskı grupları, okul müdürlerinin rollerindeki belirsizliği arttırmasına sebep olmakla birlikte, motivasyonlarını da olumsuz yönde etkilemektedir. Okul müdürleri baskı gruplarını, yönetime karşı klikleşen gruplar, şikayet hatları, yardım kuruluşları ve sendikalar olarak ifade etmektedir. Okul süreçleri bakımından değerlendirmelerinde ise yönetimsel değişimin, eğitimsel dönüşüme neden olması ile toplumun niteliksel değişimine neden olabilecek etkisine yönelik temellendirmelerde bulunmuşlardır.
Rol belirsizliği etki çerçevesi temasının belirsizlik aynası alt temasında yansıtılan mesleki ve kişisel profil ifadelerinde, okul müdürlerinin rol belirsizliği yaşantılamalarına karşı, kendilerini konumlandırdıkları noktalardaki durumları açıklamaktadır. Bir bakıma okul müdürleri araştırma sürecinde kendilerine ayna tutmakta ve gördükleri yansımadaki gerçeklerle yüzleşmektedirler. Mesleki profilde ifade etmiş oldukları görüşlerde rol çatışması yaşama, günlük rollere cevap veren kişi olma, idarecilik yapma, yetkisiz olma, eğitim durumu farkı çeşitliliği, amaçsızlık, tutarsız davranışlar, adaletsiz davranma, sistem kuramama ve rol oynama davranışlarına yönelik açıklamalarda bulunmaktadırlar. Bu bağlamda, okul müdürlerinin işe yabancılaşma süreçlerine yaklaşmakta olduğu söylenebilir. Örgüt içinde işe yabancılaşma durumunun oluşması halinde, yapılan işe karşı tatminsiz olma, motivasyon düşüklüğü, örgütsel bağlılığın düşmesi, yapılan işe ve örgüte dair olumsuz duygular ve isteksizlik gibi sonuçlar meydana geldiği bilinmektedir (Demirez ve Tosunoğlu, 2017). Kişisel profilde ise okul müdürleri; etkisiz olma, verimsizlik, güvensizlik, psikolojik sorunlar, fizyolojik sorunlar, motivasyon düşüklüğü, özgüven eksikliği, samimiyetsizlik, inisiyatif alamama, iletişimsizlik ve karmaşa durumlarının olduğunu yansıtmıştır. Rol belirsizliğinin olumsuz bir sonucu olarak ortaya çıkan tükenmişlik kavramı da bu sonuçları açıklamaktadır.
Tükenmişlik, iş ortamında stres yaratabilecek faktörlere yönelik psikolojik bir tepki olarak açıklanmaktadır (Tolay Sabuncuoğlu, 2008; Maslach vd.2001). Araştırmanın belirsizlik aynasındaki yansımaları açıklayan görüşlerle, okul müdürlerinin rol algısı ve rol belirsizliği yaşantılamalarına sebep olan beklentilerle de ilişkili olduğu ortaya çıkmıştır. Araştırma olgusunda ele alınan ifadelerin mesleki ve kişisel profil değerlendirmeleri ile örtüşüyor olması, her iki tema arasındaki tutarlılığı da ortaya koymaktadır. Bir bakıma okul müdürlerinin rol belirsizliği anlamları, kendi profillerini bütünsel açıdan açıklayabilmektedir.
Okul müdürlerinin rol belirsizliğine karşı çözüm yollarını ifade ettikleri görüşler ise, hedefe yönelim ve standartlar kategorileri tarafından açıklanmaktadır. Bu bağlamda rol belirsizliğine karşı çözüm yollarında; MEB genel amaçların gerekliliği, vizyon ve misyon çalışmaları, stratejik plan uygulamaları, okulun özel amaçları, eğitimsel amaçlar, yönetimsel amaçlar, eğitimsel roller, okul müdürlerine duyulması gereken güven, yetki devri hakkı, yetenek yönetimi uygulamaları, sistemlilik ve yönetimsel süreçlerde hedeften haberdar etme gibi hedefe yönelme noktasında yol gösterici stratejileri ifade etmişlerdir. Hedefe yönelmenin, standartları belirleme ve tanımlama yönünde oluşması, standartlara açıklık getirme ile eşit şartlar sağlayacağı görüşünü ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda okul müdürleri tarafından ifade edilen gerekli
Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi
standartlar; eğitim durumlarının okul yönetimine profesyonel bakış açısına uygun nitelikte olması, görev tanımlarının açık ve anlaşılır olması, hukuki tanımların net olması ve takip edilebilir olması, okul müdürü atamalarının objektif kriterlere dayalı olarak gerçekleştiriliyor olması ile okul müdürlüğünün kariyer basamağı haline getirilmesi yönündedir. Buna karşın, hukuki tanımların soyutluğu, bu alanın özgün, gerekli niteliklerinden biri olarak açıklanmaktadır. Hukuki açıdan ifadelerin soyut olma gerekçesi ise gerçekliğin kendine özgü geliştiği yönündedir. Bu nedenle hukuki açıdan okul müdürlerinin gerekli noktalarda inisiyatif alabilir konumda olması gerektiği söylenebilir. Diğer taraftan araştırma temaları arasındaki ilişki ve örtüşmenin anlamsal temel dayanakları incelendiğinde okul müdürlerinin rol belirsizliği yaşamalarına denetimsizlik de etkili olmaktadır. Bu nedenle okullarda MEB amaçlarına yönelik olarak, örgüt içi ve örgüt dışı her türlü olumsuz etkilerden kurtulmak için çağdaş denetim ve yönetim süreçlerinin güven odaklı bir şekilde gerçekleştirilmesi gerektiği söylenebilir. Sonuç olarak okul müdürlüğünün profesyonel bir meslek haline dönüştürülmesi gerekmektedir.
Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi
Kaynaklar
Acikalin, A., & Ozkan, M. (2015). Bir ogrenim cercevesi olarak okulu uonetmek. Ankara: Pegem.
Arslanargun, E., & Bozkurt, S. (2012). Okul mudurlerinin okul yonetiminde karsilastigi sorunlar.
Gaziantep Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 11(2), 349 -368. (http://sbe.gantep.edu.tr)
Aypay, A. (2015). Egitim yonetimi, teori, arastirrma ve uygulama. S. Turan. (Ed.), Okul etkililigi, hesapverebilirlik ve Ggelistirme (ss. 270-298). Ankara: Nobel.
Aypay, A. (2015). Egitim yonetimi, teori, arastirrma ve uygulama. S. Turan. (Ed.), Sosyal bir sistem olarak okul, (ss. 1-39). Ankara: Nobel.
Bakioglu A., & Baltaci, R. (2017). Akreditasyon egitimde kalite. Ankara: Nobel.
Bakioglu, A., & Demiral, S. (2014). Okul yonetiminde belirsizlik. Ankara: Vize.
Balyer, A. (2012). Çagdas okul mudurlerinin degişen rolleri. Ahi Evran Universitesi Kırsehir Egitim Fakultesi Dergisi. (13).2, 75-93.
Bas, T., & Akturan, U. (2017). Sosyal bilimlerde bilgisayar destekli nitel arastirrma yontemleri. Ankara:
Seckin.
Bauer, C. J., & Simmons, R. P., (2000). Role ambiguity: A review and integration of the literature.
Journal of Modern Business, 1-23.
Burr, V. (2012). Sosyal insacilik. (S. Arkonaç, Trans.). Ankara: Nobel.
Bursalıoglu, Z. (2012). Egitim yonetiminde teori ve uygulama. Ankara: Pegem.
Bursalıoglu, Z. (2013). Okul yonetiminde yeni yapi ve davranis. Ankara: Nobel.
Ceylan, A., & Uluturk, H. (2006). Rol belirsizlik, rol çatışması, tatmini ve performans arasındaki ilişkiler.
Dogu Universitesi Dergisi. 7(1). 48-58.
Creswell, W. J. (2018). Nitel arastirma yontemleri bes yaklsıma gore nitel arastirma ve arastirma deseni. (Ed. M. Bütün & S. B. Demir (.Trans. Eds.). Ankara: Siyasal.
Demirez, F., & Tosunoğlu, N. (2017). Orgut ikliminin ise yabancilasma uzerine etkisi: Gazi Universitesi Rektorluğunde bir arastirma. İşletme Araştırmaları Dergisi, 9, 69-88. DOI: 10.20491
Dewey, J. (2010). Okul ve toplum. (Cev. H. A. Basman) Ankara: Pegem. (The original’s date is 1899).
Eren, Z. (2018). Bicimsel ve bicimsel olmayan orgut yapilarinin sosyal ag analizi: Oneri ve guven aları ornegi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 34(4), 1121-1142.
doi:10.16986/HUJE.2018041879
Ersoy, F. (2017). Fenomenoloji. A. Saban. ve A Ersoy. (Ed). Egitimde nitel arastirma sesenleri icinde (ss.
81-134). Ankara: Anı.
Gumuseli, A. İ. (2001). Çagdas okul mudurunun liderlik alanları. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yonetimi Dergisi. 28, 531-548.
Guney, S. (2015). Insan kaynaklari yönetim. Ankara: Nobel.
Baltas, A., & Baltas, Z.. (2000). Stres ve basa cikma yolları. Istanbul: Remzi Kitabevi.
Tolay Sabuncuoğlu, E. (2008). Rol catismasininve rol belirsizliginin tukenmislik ve is doyumu etkilerinin incelenmesi. Dokuz Eylul Universitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakultesi Dergisi. 23(1), 35-49.
Merleau-Ponty, M. (2016). Alginin fenomenolojisi. (çev. E. Sarikartal ve E. Hacimuratoglu). Istanbul:
Ithaki. (The original’s date is 1945).
Reilly, D. H. (1984). The principalship: The need for a new approach. Education, 104(3), 242-247.
Sabuncuoğlu, S. (2015). İnsan Kaynakları Yönetimi. Ankara: Nobel.
Kocak, A., & Arun, O. (2006). İçerik analizi çalışmalarında örneklem sorunu., Selcuk İletsim, 4, 21-28.
Yildirim, A., & Simsek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel arastirrma yontemleri. Ankara: Sezkin.
Milli Egitim Bakanlıgı Okul Oncesi Egitim ve Ilkogretim Kurumlari Yonetmeligi. (2014, 26 July) Resmi Gazete (29072). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/07/20140726-4.htm Milli Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği (2013, 7 Eylül) Resmî Gazete (Sayı: 28758) https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=18812&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5=
Eğitimde Nitel Araştırmalar Dergisi
Yazarlar İletişim
Erkan TABANCALI, Eğitim Bilimleri anabilim dalı, Eğitim Yönetimi bölümünde öğretim üyesidir.
Doç. Dr. Erkan TABANCALI, Yıldız Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri, Eğitim Yönetimi Davutpaşa Kampüsü, Esenler İstanbul / Türkiye
e-mail: tabancali@ytu.edu.tr
Yasemin SU, Çocuk Gelişimi programında
öğretim elemanıdır. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Meslek Yüksek Okulu, Çocuk Gelişimi, Haliç Kampüsü, Beyoğlu İstanbul / Türkiye
e-mail: ysu@fsm.edu.tr