Yukarıda 3.4.1.’de yönlendirici işaret ve donanımların yatay, yanal ve düşey düzlemler-de yer alabileceği, yatay ve yanal düzlemlerdüzlemler-de yer alanların farklı kabartma biçimleri ile yürünen mekanda değişik uyarıları bildiren döşeme malzemesini içerdiği belirtilmişti.
Duyumsanabilir yatay ve yanal düzlemlerde ise bu yüzeyin döşeme ögeleri aynı düz-lemdeki diğer döşemeden yüzeyindeki doku ile farklılaşır. Bu döşeme İngilizce’de do-kunma ile duyumsamak (hissetmek) duyusu bağlamında “tactile” (dokunsal; dokunulur) olarak adlandırılan döşeme ögelerini kapsar. Görme engelliler veya kısmen görebilenle-rin erişebilirliklegörebilenle-rinde ve dolayısı ile kentsel mekanı kullanmalarında yürünen/kullanılan yüzeyin yönlendirme için duyumsanabilirliği (hissedilebilirliği) önemlidir. TS 12576’da
‘’yürüme şeridi’’ olarak nitelenen bu yüzeyler ayakkabı tabanından veya beyaz baston (görme engelli bastonu) ile duyumsanabilmesi (hissedilebilmesi) nedeni ile Türkçe’de geniş anlamda duyumsanabilir (hissedilebilir) yüzeyler olarak adlandırılabilir.
Duyumsanabilir yüzey engelsiz iz düzlemi içinde, bu düzlemin en önemli bileşeni olarak yer alır.
Duyumsanabilir yüzeyler için farklı ülkelerde farklı malzeme, boyutlandırma ve döşeme kuralları uygulanmaktadır. Bu malzeme doğal taş, beton, tuğla ve benzeri olabildiği gibi, termoplastik malzeme olarak da döşenebilir. Bu uygulamalarda ülkelerin veya bölgelerin iklimsel, ulaşım ve trafik düzenleme farklılıkları olduğu gibi, ortak evrensel standardların yeterince geliştirilmemiş olması da rol oynamaktadır.
Fotoğraf 3.13. Kabartmalı şehir haritası (ÖZİDA, 2008)
olarak 2008 yılında yayımladığı “Herkes İçin Ulaşılabilirliğin İyileştirilmesi: Örnek Uygula-ma Rehberi”nde de belirtildiği gibi birçok ülkede farklı türlerde duyumsanabilir (hissedi-lebilir) yüzeyler geliştirilmiş olup, hangi durumlarda bu tür dokulu yüzeylerin kullanılma-sı gerektiğini kararlaştırmak için Avrupa çapında bir antlaşmaya gereksinim duyulmakta ve bu tür malzemelerin üretimi için bir CEN standardı geliştirilmektedir. Aynı yayında ülkeden ülkeye farklılıklar yanında tek bir ülke sınırları içinde bile bazı tutarsızlıklara rast-lanabilmekte olduğu; buna rağmen gerekli görüldüğünde başvurulabilecek örnek uy-gulama kriterlerinin mevcut olduğu belirtilmekte, bu kriterler açıklanmaktadır (ÖZİDA, 2008).
Yönlendirme için tasarım görme engellilerin ulaşabilirliğini ve amaçlarına ilişkin yön de-ğiştirmelerini sağlamak, engellemeler konusunda uyarmak için tasarımlanmış duyum-sanabilir yüzey malzemesini ve kentsel mekanların bu malzeme kullanılarak, fiziksel çev-renin düzenlenmesini de içerir.
Bu düzenleme SN 521 500 Normu’nda belirtilen “Yaya alanlarında, dokunmayla algıla-nabilen yönlendirici iz, görme engellilerin yönlerini daha kolay bulmalarını sağlar.” mad-desine, yürürlükteki mevzuat gereklerine uygun olarak, engelli bireylerin ulaşabilirliğini arttıracak biçimde yapılmalıdır.
Üç temel tür duyumsanabilir (hissedilebilir) yüzey ögesi şunlardır:
Yürüme kılavuz izi ögesi: Kısaca kılavuz iz olarak da ifade edilebilen bu iz yüzeyinde kılavuzlama dokusu olan karolar ile düzenlenir.
Yön değiştirme ögesi: Yüzeyinde yön değiştirme noktasında olunduğunu bildirir doku olan karolar ile düzenlenir.
Uyarıcı öge: Yüzeyinde bir uyarı veya engelleme (yürüme yönünde var olan herhangi bir engel veya tehlike) ile karşılaşıldığını bildirir doku olan karolar ile düzenlenir.
Kılavuz izin genişliği için TS12576 en az 50 cm genişliği öngörmektedir. BM (2004) Reh-berinde 60 cm genişlik önerilmektedir. Diğer ülkelerdeki uygulamalarda ise en az 80 cm genişlik öngörülmektedir.
Duyumsanabilir yüzey düzgün, sürekli, kaymaz ve her yerinde aynı olmalıdır. Bitişik yüzeyler ile eşdüzlemde olmasına rağmen farklı algılanması gereken bu yüzeyi farklı-laştırmak üzere bitişik yüzeyden farklı doku ve renk ile düzenlenmelidir. Kılavuz izlerin (şeritlerin) kesiştiği, Güzergâhın farklı yönlere ayrıldığı kesimde ayakkabı tabanı ile do-kunarak fark edilebilen (duyumsanabilir) ‘yön değiştirme’ alanı duyumsanabilirliği arttır-mak amacı ile tercihen kauçuk karolarla yapılandırılabilir. Yön değişmelerinde kauçuk karoların akustik etkisi çevreleyen yüzey ile karşılaştırıldığında hem dokunarak fark edi-lebilen hem de sesli uyarı sağlayacaktır. Kauçuk malzemeli yüzey özellikle uyarı amaçlı duyumsanabilir yüzey döşenmesinde önemli bir seçenektir.
Duyumsanabilir yüzeyin kabartmalı dokusu görme özürlülerin ayakkabı tabanından al-gılanabilecek biçim ve yükseklikte bir doku olmalı, ancak diğer yayalara, bu anlamda te-kerlekli sandalye kullanıcılarına sorun çıkaracak kadar yüksek ve iri kabartmalı bir doku olmamalıdır. Bu dokulu yüzey, kısmi görüşe sahip görme özürlülerin yaklaştıklarında
fark edebilmelerini sağlamak amacı ile, hem çevresindeki diğer döşemeye zıt renklerde, hem de söz konusu kimselerce fark edilir renk tonlarında bir yüzey olarak döşenmelidir.
Kılavuz iz’in yüzey rengi, aşağıda açıklanan kontrollü geçitlerde kullanılan yüzey rengin-den farklılaştırmak amacı ile, eğer bu geçitlerde kırmızı kullanıldı ise, kırmızıdan başka bir renk olmalıdır.
Duyumsanabilir yüzey aşağıda belirtilen kentsel mekanlarda uygulanabilir:
• kaldırımlar ve yürüme için ayrılmış diğer yüzeyler
• yaya geçitleri ve bölünmüş yollarda yaya adaları
• terminal, istasyon ve duraklar
• merdivenler
• bahçe girişleri, bina girişleri
• parklar
• otoparklar
• tuvalet, telefon kulübesi, bilgilendirme panosu gibi kullanımlara yönlendirme amacı ile.
Yürüme kılavuz izi ögesi ve yön değiştirme ögesi ile döşenen yürüme ve bilgilendirme yüzeyleri kaldırımlar ve yürüme için ayrılmış diğer yüzeyler; tuvalet, telefon kulübesi, bilgilendirme panosu gibi kullanımlara yönlendirme amacı ile, bahçe girişlerinde, bina girişlerinde, parklarda, otoparklarda ve ayrıca terminal, istasyon gibi ulaşım yapılarının iç mekanlarında da yer alırlar.
Uyarıcı öge ile döşenen uyarı yüzeyleri, yaya geçitlerinde, bölünmüş yollarda yaya ada-larında, ayrıca merdiven başında-sonunda, basamaklandırmada, terminal, istasyon ve duraklarda, toplu taşım taşıtına indi-bindi noktalarında taşıt kapı açılımlarını belirlemek amacına uygun olarak döşenir. Yine uyarıcı öge engelleme bildirir uyarıcı öge olarak, görme özürlünün çarpma olasılığı olan aydınlatma direği, posta kutusu, gazete kulübesi ve benzeri çevresinde, bu engellemeyi bildirmek üzere döşenir.
Bu konuda TS 12576’da yer alan ilke ve standardlar belli yorumlamalar ile aşağıda yer almaktadır:
1.12.4 -Yönlendirme ve Uyarma İşaretlerinde Tekdüzelik
Görme özürlüler, yaya yolunda özellikle geniş alanlarda kendilerini yönlendirmekte zor-luk çektiklerinden kesiksiz kaldırımlar ve yükseltilmiş engelsiz kenarlar, görme özürlülere yol gösterici olmasına rağmen tekerlekli sandalyeli özürlüler için sakıncalı düzenleme ol-duğundan, her özürlü grubu için yaya yolunda ortak kullanılabilir yönlendirme ve uyar-ma düzenlemesi yapıluyar-malıdır.
1.12.4.1.1 - Meydanlar, geniş yaya kaldırımları ve büyük/geniş holler gibi açık alanlarda görme özürlüleri yönlendirmek için yürüme şeridi yapılmalıdır. Bu şerit yol kaplamasın-dan farklı ve en az 50 cm genişliğinde ayrı dokuda yön gösteren beton plak taş kaplama malzemesi ve beyaz bastonla algılanabilecek şekilde yapılmalıdır (Şekil 57- El kitabı Şekil 3.88).
1.12.4.1.2 - Yaya yolu kaplamalar renkli ve yönlendirici beton taş plaklardan olmalıdır.
Renkli yüzeyi düz betontaş plakalarla yaya kaldırıma estetik bir güzellik verilecek şekilde kaplanmalı, bu kaplama için ayrı renkte yönlendirici karo taş plakalar Şekil 57- El kitabı Şekil 3.88’deki gibi yerleştirilmelidir. Bu taşların derz aralıkları yürümeyi rahatsız edici olmamalı ve taş plakaların bir birine olan kot farkı 0,5 cm’i geçmemelidir.
(TS 12576)
1.12.4.1.3 - Kavşaklarda, özürlülerin serbest ve engellenmeden yönlendirilebilmeleri için kavşak köşe taşı ve emniyet şeridi içindeki koruyucu (90 cm yüksekliğinde) babalarla be-lirlenmelidir.
1.12.4.1.4 - Özürlüler ses, renk, aydınlatma ve doku yapısı değiştirilerek yaya yolunda yönlendirilmelidir.
Şekil 3.88. Yaya yolunda yer kaplaması ile yönlendirme (TS 12576 Şekil 57 değiştirilerek)
1.12.4.1.5 - Sinyalli ve sinyalsiz taşıt yolu ve kavşaklarda yapılan yaya geçitlerinde yaya-ların yanlış kullanımını önlemek üzere gidiş yönünü belirten ayrı renkte (beyaz) ok işareti yapılmalı, kavşaklardaki yaya geçitleri engelsiz, kullanımı için yaya kaldırımı taşıt yoluna doğru %2 eğim alacak şekilde alçaltılmalı, yaya yolu kurbu emniyet şeridi ve babalarla işaretlenmelidir.
1.12.4.1.6 - Taşıt yolunda veya kavşaklarda geri çekilmiş yer çizgilerinde yayaların yanlış hareket etmemeleri ve yaya geçidinde yönlendirilmeleri için tehlike arz eden gerekli yerle-re yer ikaz çizgileri ile yaya korkulukları yapılmalıdır (Şekil 60 - El kitabı Şekil 3.89).
(TS 12576)
Şekil 3.89. Yaya geçidinde yaya korkuluğu ve yer ikaz şeritleri (a) Kavşaklarda.
Ölçüler cm’dir. (TS 12576 Şekil 60 değiştirilerek)
1.12.4.2 - Uyarıcı İşaretleri
Özürlüler, yaya kaldırımındaki hareketleri sırasında, yaya yolunda engeller varsa, bu en-gellerden önce fark edilir işaret veya yol kaplamasından ayrı dokudaki renkli malzeme kaplaması ile uyarılmalıdır.
Ayrıca, yoğun kullanılan yaya kaldırımında özürlüler;
- Ara sıra meydana gelen daralmalarda, - Yolun taşıt yoluna doğru fazla meyilinde, - Eşiksiz yükseltilmiş kenarlarda,
- Hareket yönünde maksimum yükselme olan kısmın belirlenmesinde, - Kurpların başlangıcından bitişine kadar olan kısmında,
- Yollardaki parke kaplamasının rengi, derzi ve aralıkları nedeniyle, - Hareket yönünde yere çapraz yerleştirilmemiş ızgara aralıklarında, - Yaya yollarının arızalı olmalarında,
hareket yönünde fark edilir şekilde işaretlerle uyarılmalıdır (Şekil 61 - El kitabı Şekil 3.90).
(TS 12576)
Şekil 3.89. (devam) Yaya geçidinde yaya korkuluğu ve yer ikaz şeritleri (b) Raylı sistemli yollarda. Ölçüler cm’dir. (TS 12576 Şekil 60 değiştirilerek)
1.12.4.2.1 - Yaya yolu ve meydanlardaki yer ızgaraları, çöp kutuları, yangın muslukları, posta kutuları, direkler, ağaçlar, çiçeklik, dinlenme bankları gibi benzer engellerin özür-lüleri uyaracak şekilde etrafı beton karo taşla kaplanmalı ve özürözür-lüleri uyaran yapısal ya-pıtlar olarak düşünülmelidir (Şekil 62 - El kitabı Fotoğraf 3.14).
(TS 12576)
Şekil 3.90. Yaya yolunda yapısal uyarılar-Uyarıcı yüzey ile döşenmesi gereken kesim örnekleri. Ölçüler cm’dir. (TS 12576 Şekil 61 değiştirilerek)
1.12.4.2.2 - Yaya yolunu tayin eden bordür taşı, hareket yönünde özürlüyü uyaran yapıt olduğundan renkli ve görme özürlüler için de hissedilir doku ve yükseklikte olmalıdır.
Özürlüleri yaya yolu kenarındaki nesnelere karşı uyarıcı nitelikte, yaya yolunu belirleyen bordür taşına paralel, renkli malzeme ile kaplamalı emniyet şeridi yapılmalıdır.
1.12.4.2.3 - Merdiven ve rampa yerleri için özürlüye uyarılar vermenin yanı sıra yer işa-retleme de yapılmalıdır (Şekil 64 - El kitabı Şekil 3.91).
(TS 12576)
Fotoğraf 3.14. Nesnelere karşı yaya yolu kaplamaları ile uyarma (www.raf.arkitera.com.
tr) (TS 12576 Şekil 62 değiştirilerek)
Şekil 3.91. Merdiven ve rampada yer uyarıcı işaretleme (TS 12576 Şekil 64 değiştirilerek)
1.12.4.2.4 - Yaya yolu ve meydanlarda engeller görme özürlüleri uyaracak şekilde yere 10 cm. genişliğinde yol ayırıcı şerit yapılmalıdır.
(bu konuda bkz Bölüm 3.1.1, Şekil 3.13)
1.12.4.2.5 - Yaya yolları kenarındaki kesintilerden mümkün olduğunca sakınılmalıdır.
Kesinti olan yerlerin kaplaması özürlüleri önceden uyaracak şekilde değişik yaya yolu renkli kaplama malzemesi ile kaplanmalıdır.
1.12.4.2.6 - Refüj başları veya koruyucu adaların uçlarına uyarıcı olarak ışıklı veya fos-forlu trafik işaretleri konulmalıdır.
(TS 12576)
Duyumsanabilir yüzey ve ögelerine ilişkin yurt dışında da başvurulan belli standardlar aşağıdaki şekillerde yer almakta ve bu konuda bazı fotoğraflar verilmektedir. Sırası ile yürüme kılavuz izi ögesi, yön değiştirme ögesi ve uyarıcı öge bu şekil ve fotoğraflar-la açıkfotoğraflar-lanmaktadır:
Yürüme kılavuz izini oluşturan öge yüzeyi birbirine koşut kabartma çubuklarla doku-ludur. Bu çubuklar yürüme yönünde birbirine eklenerek, duyumsanabilir yüzey olarak kılavuzlamada süreklilik oluşturur.
Yürüme kılavuz iz ögesi’ne bir örnek aşağıda Fotoğraf 3.15’te gösterilmektedir.
Fotoğraf 3.15. Yürüme kılavuz iz ögesi plak örneği
Fotoğraf 3.16. Kılavuz iz ve yön değiştirme ögesi uygulama örneği (www.raf.arkitera.
com.tr/ urun_582)
Şekil 3.92. Kılavuz iz olarak duyumsanabilir yüzey ögesi plan ve profili. Ölçüler mm’dir.
(DfT, 2007)
Şekil 3.93. Yürüme kılavuz iz ögesi plakta doku boyutları. Ölçüler mm’dir. (DfT, 2007)
Şekil 3.94. Kılavuz iz’in dik açılı dönüşte yerleştirilmesi. Ölçüler mm’dir. (DfT, 2007)
Yön değiştirme ögesi için farklı ülkelerde farklı uygulamalar bulunmaktadır. Bu uygula-malar incelendiğinde şu üç tür öge uygulamada kullanılmaktadır:
• birbirini izleyen yarım-küre kabarcıklarla dokulu öge
• yarım küre kabarcıkların çapraz dizilişi ile dokulu öge
• kabartma çubuklar ile dokulu öge
Şekil 3.95. Kılavuz iz’in dik açılı olmayan dönüşte yerleştirilmesi (DfT, 2007)
Şekil 3.96. Otobüs durağında kılavuz iz ve indi-bindi alanı (otobüs kapısı) uyarıcı öge döşemesi
Bunlardan ilk ikisinin yerleştirilmesine örnek aşağıda Fotoğraf 3.17’dedir. Kabartma çu-buklar ile dokulu ögenin kullanılmasına örnek ise aşağıda Şekil 3.97 kılavuz iz’in dik açılı dönüşte yerleştirilmesinde verilmektedir.
Yön değiştirme ögesi yarım-küre kabarcıklarla dokuludur. Bu dokulu öge farklı yönlerde-ki kılavuz izlerin kesişmesinde yer alır.
Uyarıcı öge tepesi kesik yarım-küre ve eliptik kabarcıklarla dokuludur (Şekil 3.98 ve Şe-kil 3.99). Bu dokulu öge görme engelliye bu tür dokulu yüzeyin ardında yatayda veya düşeyde bir engel / engelleme olduğunu bildirir.
Şekil 3.97. Kılavuz iz’de kabarcıklı yön değiştirme ögesi örneği
Fotoğraf 3.17. Yön değiştirme ögesi (www.raf.com.tr/urun-582)
Şekil 3.98. İstasyon vb. iç mekan peron mahallinde uyarıcı öge plan ve profili. Ölçüler mm’dir. (DfT, 2007)
Şekil 3.99. Dış mekan (yolda) raylı sistem platformunda uyarıcı öge plan ve profili.
Ölçüler mm’dir. (DfT, 2007)
Şekil 3.100. Toplu taşım indi-bindi alanında uyarıcı öge
Fotoğraf 3.18. İstasyon peron kotunda uyarıcı öge
Fotoğraf 3.19. Kentsel dış mekan raylı toplu taşım indi-bindi alanında uyarıcı öge
rolsüz geçitlerdeki yüzeyin doku aynılığına karşın renklerinin farklı olması birçok ülke uygulamasında önerilmektedir. İngilterede genel kural olarak, kontrollü geçitleri uyarı için kırmızı; kontrolsüz geçitleri uyarı için sarı tonunda duyumsanabilir yüzey önerilmek-tedir (DfT, 2007).
Şekil 3.101. Kaldırım düzeyine yükseltilmiş platformdan (taşıt yolu) yaya geçidinde uyarıcı öge (www.dft.gov.uk)
Şekil 3.102. Kaldırım düzlemine yükseltilmiş yaya geçidi ve bu geçide kılavuz iz ile yönlendirme (Cambridge Pedestrian Plan-2000, Mass, ABD)
Şekil 3.103. T- kavşak yaya geçidinde uyarıcı öge (DfT, 2007)
Fotoğraf 3.20. Yaya geçidinde uyarıcı öge (www.walkinginfo.org/pedsafe - Peter Lagerwey)
Şekil 3.104. Yaya geçidinde yer alan, 200 cm’den dar trafik adasında uyarıcı öge (DfT, 2007)
Şekil 3.105. Yaya geçidinde yer alan, 200 cm’den geniş trafik adasında uyarıcı öge (DfT, 2007)
Fotoğraf 3.21. Basamak öncesi uyarıcı öge