Duygusal Eğilimler

Duygusal eğilimler belirsizlikten kaçınma ve aşina olanı tercih etme eğilimi, pişmanlıktan kaçınma eğilimi ve otokontrol eksikliği eğilimi olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır.

2.4.3.1.Belirsizlikten Kaçınma ve Aşina Olanı Tercih Etme Eğilimi

İnsanlar genellikle belli bir konuda karar verirken belirsizlikten kaçınarak, kendilerince bilinmez olandan bilinen olana doğru yönelme yani aşina olanı tercih etme eğilimi bulunmaktadır. Eğer bireyler iki unsur arasından birini seçme durumunda iseler, tercihlerini kendilerine aşina olanı seçerek kullanmaktadırlar. Çünkü insanlar için belirsiz olan bilinmeyeni seçmek bir risk almak anlamına gelmektedir (Sönmez, 2010: 53).

Yatırım için ülke sınırlarının önemli olmamasına karşın, yatırımcılar genellikle kendi ülkelerindeki şirketlere yatırım yapmayı tercih etmektedirler. İstisnai olarak, eğer yurt dışında yatırım yapacak iseler, genellikle büyük ve tanınmış olan firmalara yatırım yapmayı tercih etmektedirler (Yaşar, 2008). İnsanların yatırım için birçok farklı şirket seçeneği olmasına rağmen kendi çalıştıkları şirketin hisse senetlerini almaları veya kendi bölgelerinde yer alan şirketlerin hisse senetlerini tercih etmeleri ve yurt dışındaki şirketlerin hisselerine yatırım yapmamaları, belirsizlikten kaçınmanın ve aşina olanı tercih etmenin bir sonucu olmaktadır. Yani beynimiz yatırım seçeneklerini değerlendirirken genellikle belirsizlikten kaçınarak tanıdık olan seçmeye yönelmektedir. (Kara, 2005: 20). Yapılan bir araştırmada, Amerika’da çalışmış bireylerin emeklilik dönemlerinde yatırım amacıyla en çok tercih ettikleri hisse senetlerinin kendi çalıştıkları şirketlerin hisse senetleri olduğu belirlenmiştir. 246 tane Amerikan şirketi üzerine yapılan araştırmada, çalışanların emeklilik planları için yaptıkları yatırımların %42’sini kendi çalıştıkları şirketlerin oluşturduğu belirlenmiştir (Ede, 2007: 37).

Aşina olana yatırım yapma eğilimi, bilindik hisselere yatırım yapmaya gidilmesi sebebiyle çeşitlendirmenin az olmasına neden olmaktadır. Aşinalık hissi algılanan riski gerçek riske oranla daha düşük göstermekte ve sonucunda da yatırımcı hisselerinde çeşitlendirmeye gitmemektedir. Araştırmalara göre sadece bireysel yatırımcılar aşina olunanı seçme eğiliminde değil, büyük ölçüde bilgi birikimine ve analiz araçlarına sahip olmalarına rağmen profesyonel yatırımcılarında, yerel firmalara yatırım yapma eğiliminde olduğu görülmektedir. Özellikle de riskli olarak bilinen küçük yerel firmaların hisselerine daha fazla yatırım yapılmasına neden olmaktadır (Döm, 2003).

Yatırımcıların belirsizlikten kaçınma eğiliminin sonuçlarından zarar görmemeleri için, portföylerini çeşitlendirmeye gitmelerinde yarar olduğunu fark etmeleri gerekmektedir. İyi çeşitlendirilmiş bir portföye sahip olmanın riski azaltacağını bilen bir yatırımcı sadece fiziki bakımdan kendisine yakın olan bölge ya da ülkeye yatırım yapmak yerine birden fazla ülkede yatırımlarını gerçekleştirecektir. Ayrıca bir yatırımcının sadece kendi çalıştığı ve uzun zamandır uzmanı olduğu bir sektöre yatırım yapmak yerine, farklı sektörlere de yatırım yapması yatırımcıyı olumsuzluklardan korumaya yardımcı olmaktadır (Otluoğlu, 2009: 48).

İnsanlar bir problem ile ilgili karar vermeleri gerektiği zaman, sayısal olarak ifade edilmiş olasılıkların var olması halinde daha kolay karar verebilmektedirler. Çünkü sayıların, belirsizlik kavramını ortadan kaldırdığına inanılmaktadır (Aydoğan, 2013: 59).

2.4.3.2.Pişmanlıktan Kaçınma Eğilimi

Pişmanlık, verilmiş olan kararın istenilen sonuca ulaşmaması veya istenilmeyen bir sonuç doğurması nedeniyle hissedilen duygudur. İnsanlar, sonuçlarından pişmanlık duyacakları kararları almaktan kaçınma eğilimindedirler ve verdikleri kararların gurur duyacakları sonuçlar üretmesini beklemektedirler (Kara, 2005). Nofsinger (2014)’e göre gurur, iyi kararlar verebilmenin sonucunda meydana gelen duygusal bir sevinçtir. Pişmanlıktan kaçınma eğiliminin karar verme üzerindeki etkisini incelemeye alan birçok çalışma, bu eğilimin karar vericilerin

karar sürecinde daha dikkatli davrandıklarını ve daha ihtiyatlı karar aldıklarını ortaya koymaktadır (Özan, 2010: 85-86).

Yatırımcılar, almayı düşündükleri fakat almadıkları bir hisse senedinin değerinde gerçekleşen yükseliş ya da almış oldukları bir hisse senedinin değerinde gerçekleşen düşüşle pişmanlık duygusuna bürünmektedirler. Alınmamış olan bir hisse senedinin telafisi olmamakla birlikte almış oldukları ve değeri düşen hisseyi pişmanlıktan kaçınma eğilimi sebebiyle uzun süre ellerinde tutmaktadırlar (Elmas, 2010). Örneğin bir yatırımcının, nakit ihtiyacını gidermek için ya da almaya karar verdiği bir hisse senedini finanse etmek için elindeki iki adet hisse senedinden birini satmaya karar verdiğini varsayalım. Bu durumda yatırımcı, aldığından beri %20 kazandırmış olan A hissesini mi yoksa %20 kaybettirmiş olan B hissesini mi satmayı düşünecektir? Yatırımcı eğer A hisse senedini satarak %20’lik karı realize ederse, yaptığı yatırımın kendisine getirmiş olduğu kazançtan dolayı gururlanarak mutlu olacaktır. Ancak %20 kaybettirmiş olan B hisse senedini satması, yatırımcının elde ettiği zarardan dolayı yanlış yatırım yapmanın pişmanlığını ve üzüntüsünü yaşayacaktır. Bu sebeple yatırımcı B hisse senedini elinde tutmaya devam ederek fiyatın yükselmesini ve ondan da kar elde etmeyi bekleyecektir ve A hissesini satarak ihtiyacını finanse edecektir (Kara, 2005: 22).

Finansal piyasalarda da yatırımcıların sıklıkla pişmanlıktan kaçınma duygusuyla karar verdikleri görülmektedir. Yatırımcıların eğer geçmişlerinde de birtakım kayıplar mevcutsa, yatırım kararı alırken daha muhafazakar bir tutum sergilemektedirler. Bu da kendisini herhangi bir riskli yatırımdan kaçınma ve hiçbir şekilde risk almama olarak göstermektedir. Aşırı muhafazakar bir yatırım politikası da yatırımcıya çok daha düşük bir getiri sağlayacaktır. Yatırımcılar düşüşte olan piyasalardan uzaklaşacak, bu piyasaya yatırım yaptığı takdirde parasının da o düşmekte olan piyasa ile birlikte küçülerek yok olacağını düşünüp böyle bir yatırıma girişmeyecektir. Halbuki, düşüşte olan piyasalara yatırım yaparak, özellikle de değeri olması gereken değerin altına düşmüş olan hisseleri satın alarak kendi adlarına olumlu kazançlar sağlayabilmeleri mümkündür. Çünkü menkul kıymet piyasalarında temel prensip ‘‘düşükken al, yüksekken sat’’ düşüncesidir (Sönmez, 2010: 67).

2.4.3.3.Oto-Kontrol Eksikliği Eğilimi

İnsanların fikirleri çok çabuk değişebilmekte ve akılları kolayca çelinebilmektedir. Oto-kontrol eksikliği olarak isimlendirilen bu durum insanların gelecek için büyük planlar yapıp elde ettikleri birikimlerini bugünün cazip fırsatları karşısında kontrolsüzce harcaması ve geleceği düşünememesi olarak tanımlanmaktadır (Otluoğlu, 2009). Bu eksikliğe sahip insanlar özellikle emeklilik gibi uzun vadeli yatırımlardan kaçınmakta ve gelecek planlarını çok çabuk bozabilmektedirler.

Yatırımcılar eğer kendi portföylerini yönetme konusunda avantaj sağlamak istiyorlarsa, kendilerini kontrol etmeleri gerekmektedir. Her durumda yatırımcının kendisini çok iyi yöneterek analiz etmesi gerekir. Piyasalarda işlem yaparken planladıkları stratejilerine disiplinli bir şekilde uymaları gerekmektedir. Yoksa portföylerinde kayıplar yaşayacak ve istemeden de olsa uzun vadeli yatırımcı olacaklardır. Örneğin, insanlar kendilerine uzun vadeli hedefler belirleyerek bu hedeflere ulaşmada güçlük çekmektedirler. Bunun nedeni, kısa vadeli olan aldatıcı değişkenler insanları yönlendirmektedir. Be sebeple de uzun vadeli hedeflerden vazgeçerek kısa vadeli hedeflerle tatmin olmayı tercih etmektedirler (Küden, 2014: 59). Bu durum insanların oto-kontrol eksikliğinden kaynaklanan bir durumdur.

İnsanlar, davranışlarını kontrol etmek amacıyla pratik kurallara başvurmaktadırlar. Bu kurallar, iradenin yüksek olduğu ve duyguların olmadığı zamanlarda rasyonel şekilde meydana getirilmiş kurallardır. Yüksek duygu ve istek içeren durumlarda bu kurallara başvurmak, insanlara iradenin nasıl meydana geleceğini hatırlatmaktadır. Bu şekilde kullanılan pratik kuralların bazıları şu şekildedir (Nofsinger, 2014: 122):

 İnsanlar, harcamalarını ‘‘savurganlık’’ dürtüsü ile savaşarak kontrol altına almaktadırlar.

 Alkolikler içkiden ‘‘bir damla bile’’ içmeden kurtulmaktadırlar.

 Emekli insanlar, harcamalarını ‘‘anaparaya dokunmama’’ kuralı ile kontrol etmektedirler.

 Yatırımcılar, işlem davranışlarını ‘‘düşükten al; yüksekten sat’’ kuralı ile kontrol etmeye çalışmaktadırlar.

Bu eğilim aslında ana hatlarıyla daha önce ele alınan aşırı güven eğilimi ile bir hayli benzerlik göstermektedir. Kontrol hissinin etkisine kapılmak, yatırımcılarda üzerinde kontrol gücüne sahip olduğunu düşündüğü yatırımlar konusunda bir aşırı güvene neden olmaktadır. Bu aşırı güven duygusu da, çeşitlenmemiş portföyler ve kaçırılmış potansiyel yatırımlar gibi benzer sonuçlar doğurmaktadır (Sönmez, 2010: 66).