Dudak Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Türkçede bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlülerden (a, e, ı, i) biri varsa diğer heceler de düz ünlülerle (a-e-ı-i) devam eder. Türkçede bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) biri varsa diğer heceler ya dar yuvarlak (u, ü) ünlülerle ya da düz geniş (a, e) ünlülerle devam eder. Buna düzlük-yuvarlaklık uyumu denir.

Tabanlarda

A) Yuvarlaklaşma

a) Eski Türkçeden Devam Eden Yuvarlaklıklar

kendü (008a/13) ķarşu (001b/21) altun (004a/23) degül (007b/02) b) Yapım Eklerindeki Yuvarlaklıklar

Ekleşmede

A) Devamlı Yuvarlak Ünlü Bulunduran Ekler İyelik 1.T.K. eki + (U)m

mülk+ümdür (04b/03) ʿavrat+um (24b/06) ḳarındaş+um (25b/01) İyelik 2.T.K. eki + (U)ŋ

ʿavrat+uŋ (28a/03) tezvįc+üŋ (26b/01) İyelik 1.Ç.K. eki + (U)mUz

dinler+ümüze (19b/23) beyn+ümüzde (22b/21)

İyelik 2.Ç.K. eki + (U)ŋUz maḥṣūl+üŋüzden (07a/25)

İlgi eki +Uŋ, +nUŋ

bāġçe+nüŋ (02a/07) aķçe+nüŋ (04b/16) ağaçları+nuŋ (005a/15)

Bildirme 3.T.K. eki +dUr

ķanķısınuŋ+dur (13a/19) yoķ+dur (01b/23) bu+dur (04b/16) Bildirme 1.Ç.K eki +vUz, +Uz

vir-üz (06a/10) rāżı olmaz+uz (021b/22)

İsimden isim yapma eki + sUz

āzād+suz (02b/11) rıżāʿ+suz (002a/2) ĥulle+süz(10a/25) İsimden isim yapma eki +lU

āzād+lu (19b/18)

Fiilden fiil yapım eki –dUr

Sıfat-fiil eki – dUķ

getür-dükden (10b/10) git-dükden (24b/16) Zarf-fiil eki –(y)Up

silüp (001/02) deyüp (05a/19) sürüp (07b/01)

Geniş zaman eki –Ur

gel-ür (25b/25) viril-ür (05a/02) bil-ür (26a/20)

Görülen geçmiş zaman 1.T.K eki –dUm

aldum (007a/15) boşadum (027a/6) oldum (012b/16)

Görülen geçmiş zaman 2.T.K eki –dUŋ boşaduŋ (027a/05) etmişdüŋ (16a/09) Görülen geçmiş zaman 1.Ç.K eki –dUK işitmedük (009a/21)

Emir Kipi 3.Teklik Kişi eki –sUn olsun (029b/14)

İstek Kipi 1.Ç.K eki –(y)AlUm id-elüm (19b/23)

B) Devamlı Düz Ünlü Bulunduran Ekler Belirtme eki +(y)I

ziyādeyi (020a/10) kendüyi (015b/14) aḳçeyi (004a/14) Vasıta eki +IlA

olmaġıla (05b/14) aġrımaġıla (07b/03) mücerredile (25a/25) Öğrenilen geçmiş zaman eki –mIş

Görülen geçmiş zaman 3.T.K. eki –dI fevt oldı (009a/31) tezevvüc itdi (017b/4)

Fiilerde 2.Ç.K. eki –sIz olmazsız 027b/19

Zarf-fiil eki –(y)IcAK

ver-icek (004a/14) ol-ıcak (18a/04) inan-ıcak (26a/20)

Zarf-fiil eki –(y)IncA

ol-ınca (002a/24) almay-ınca (21a/17) virmey-ince (15b/06)

Soru Eki mI

olur mı (01b/03) var mıdur (001b/23) maḥrem midür (011b/23)

2.2 Ünsüzler

2.2.1. Ünsüz Uyumu

Türkçe kelimelerde yan yana gelen konsonantların seda bakımından birbirlerine

uymasına konsonant uyumu denir.10

Uyuma bağlı olarak sedalı konsonatla biten bir kelimenin sedalı ek alması, sedasız konsonatla biten bir kelimenin de sedasız ek alması beklenir. Metinde sedasız konsonatla biten kelimeler eklerini sedalı şekillerde aldığı görülmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasında standartlaşmış yazımın etkisiyle bazı kelime ve eklerin hep sedalı veya hep sedasız şekilde yazıldığı göze çarpmaktadır.

Bulunma Hal Eki +dA

ķılmaķda (01b/23) ŧopraķda (06b/13) çiftlükde (10a/18)

10 _{Muharrem Ergin, Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil}

müddetde (21b/14) beytde (22b/06) beşde (06b/07) Ayrılma Hal Eki +dAn

olınduķdan (01b/23) ķoduķdan (07b/07) doķuduķdan (22b/22) çıķduķdan (28a/21) bildükden (02a/21) cemaatden (03b/07) Sıfat-Fiil Eki –dUķ

ekdüklerinde (06a/04) oķıduġı (03a/10) olduġı (17b/15) alduġıŋa (20a/10) itdügi (04b/08) çıķduķdan (28a/21)

Bildirme Eki +dUr

yoķdur (01b/23) gerekdür (29b/21) budur (004b/16) Fiilden Fiil Yapım Eki –dUr

itdürmedin (26b/20) itdürüp (03b/04)

dUkdA Eki

olduķda(03b/02) varduķda(07a/17) didükde(03a/23) istedükde (03a/12) ķoduķda (07b/04) çekişdükde (25b/10)

Görülen Geçmiş Zaman Eki –dU

18. yy Arap harfli metinlerinde ekin düz şekilli olduğu tespit edilmiş fakat 18.yüzyılın sonunda yazılan transkripsiyon metinlerinde ekin düz şekilli olduğu görülmüştür.11

Eski Anadolu Türkçesi’nde daima düz olan 3. tekil şahış eki bu dönemde de özelliğini korumuştur. Diğer şahışlarda ek dudak uyumuna tabiidir.

11

Yavuz Kartallıoğlu, “Osmanlı Türkçesindeki Ekler Dudak Uyumuna Göre Nasıl Okunmalıdır?”, Turkish Studies Volume 3/6 Fall 2008, s. 449-470.

geçdüm (26a/06) aldum (009b/06)

2.2.3 Ses Hadiseleri

“Bütün sesler, dil birliklerinde keyfi bir şekilde yan yana gelmezler. Bazı sesler, bazı seslerle birleşmez, bazı sesler gramer birliğinin bazı yerlerinde kendilerini muhafaza edemez; bazıları birbirleriyle yer değiştirmek ister; bazıları yanlarındaki sese tesir eder; bazıları birbirine karışır; bazıları değişir; hülâsâ, bir gramer birliğinde bir araya gelen sesler muayyen bir nizam dâhilinde birbirlerine bağlanır ve birliklerini devam ettirirler.”12 Dil, canlı bir varlıktır hâliyle bu gelişim sürecinde bazı ses değişikliklerine uğradığını görürüz.

2.2.3.1 Ünsüz Değişmeleri 2.2.3.1.1 Sızıcılaşma

ķ > ħ

yoķsa > yoħsa (01b/05) ŧaķı > daħı (02a/12)

Türkiye Türkçesinde h ile kullanılıp metinde k ile geçen kelime: ķanķısınıŋdur (12b/20)

b > v

bar > var (01b/22) ber- > ver-mek (02a/13) eb > evine (25b/06)

d > y

adak > ayaġını (11a/25) ked- > giy-se (01b/03) adrıl- > ayrıl-mak (25b/25) 2.2.3.1.2. Dudaksılaşma

ġ/g > v

12 _{Ergin, a.g.e., s. 50-51.}

Türkiye Türkçesinde v'li şekli olup metinde g'li olan tek örnek kelime: ögey (11b/15) 2.2.3.1.3. Ötümlüleşme

k > g / ķ> ġ

Kelime Başında

ked- > giy-se (11b/03) kel- > gel-en (02b/01) köz > göz+leri (02b/07) kit- > git-se (02b/15) kün > gün (03b/10) keç- > geç-er (04a/15) keltür- > getür-mek (10b/10) kör- > gör-üp (12b/16) kümüş > gümüş (16b/01) kergek > gerek (30a/03) köŋül > göŋül (26a/20) kir- > gir-üp (28a/11)

Kelime İçinde

dimege (06a/11) etdügi (04b/08) ipligi (22b/10) yoġiken (03a/13) ŧopraġında (05a/07) olmaġıla (05b/14)

t > d

ŧaķı > daħı (02a/12) tegül > degül (19b/04) tiş > diş (07b/03) te- > diyüp (05a/19) Eski Türkçede ''t-'' olup metinde bu sesi koruyan kelimeler

ŧaġda (04b/06) ŧoķuz (20b/19) ŧursa (02b/10) ŧoķunsa (11a/25) Kelime İçinde

ider (02b/04) giderken (09a/07) kentü > kendü (21a/24)

Kelime sonunda süd (23b/09)

Metinde hem d'li hem t'li şeklinde olan kelime:

ç > c giçe > gice

2.2.3.1.4. Ötümsüzleşme

Türkiye Türkçesinde d'li olup metinde t'li olan kelimeler

ŧaġda (04b/06) ŧoķuz (20b/19) ŧursa (02b/10) ŧoķınsa (11a/25) 2.2.3.2. Ses Düşmesi

Kelimelerdeki bazı seslerin ön, iç ve sonlarda herhangi bir sebeple düşmesi olayıdır. Ses düşmesini ünlü düşmesi ve ünsüz düşmesi olmak üzere iki başlık altında inceledik.

2.2.3.2.1 Ünlü Düşmesi

ķaynana (11a/23) oġlı (03b/03) nehre (08a/11) ayrılmaķ (25b/25) İle Edatıyla: virmekle (023a/07)

İyelik Ekiyle: göŋlüŋ (26a/20)

Ek Fiil İle: yoķdur (13a/12) etmişdüŋ (16a/09) etmemişken (08a/03)

2.2.3.2.2.Ünsüz Düşmesi

Seslerin birleşmesi sırasında kelime bünyesindeki bir konsonantın bazen düştüğü görülür. Bu hadiseye konsonant düşmesi hadisesi denir.13

İlk seste ''b-'' düşmesi: bol- > olsa (01b/05)

İlk seste ''y-'' düşmesi: yinçin- > incinmekle (28a/25) yip > ipligi (22b/10) yiriŋ > iriŋ (02b/07) yinçü > incü (003b/23)

13 _{Ergin, a.g.e., s. 51.}

Orta hecede ''-l-'' düşmesi: oltur- > oturup (02a/10) keltür- > getürdükten (10b/10)

Sonda ''-g'' düşmesi: Ellig > elli (04a/01)

2.2.3.3.Hece Düşmesi

Arka arkaya gelen ve ses bakımından birbirine benzeyen iki heceden birinin bazen eridiği ya da düştüğü görülür. Bu ses olayında iki hece, bir hece hâline gelerek tekleşir14

turur > -dur

yoķdur (13a/12) budur (04b/16) ķarındaşlardur (22b/23) ķızımdur (25b/04)

erse > -se

kim+er-se > kimse (09a/04)

2.2.3.4.Ses Türemesi

Sesler, yan yana düşerken bazen birbirleriyle doğrudan doğruya birleşemez ve aralarına bağlanmayı sağlayacak ek bir ses alırlar. Bu hadiseye ses türemesi denir.15 Ses türemesini ünlü türemesi ve ünsüz türemesi olmak üzere iki başlık altında inceledik

2.2.3.4.1.Ünlü Türemesi

Ünlü türemesi metnimizde Arapça, Farsça asıllı sözcüklerde görülen bir ses olayıdır çünkü Arapça, Farsça asıllı sözcükler, Türkçenin söyleyiş özelliklerine uydurulmak istenmiştir.

faķr > fakir (04a/16) fetĥ > fetiĥ (04a/25) 2.2.3.4.2.Ünsüz Türemesi y Türemesi 14 Ergin, a.g.e., s. 52. 15 Ergin, a.g.e., s. 51.

Metnimizdeki ünlü ile biten kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında aralarında (y) yardımcı ses türemiştir.

kendü+y+e (11a/01) oķı-y-up (03a/24) de-y-üp (05a/19) o+y+ile (16b/13)

n Türemesi

3. şahıs iyelik eki ve isim çekim ekleri arasına giren -n- sesi aslında pronominal n yani zamir n’si dediğimiz sestir.

şu+n+ı (02a/19) bir+i+n+e (02a/23) saç+ı+n+ı (02b/19) göz+ü+n+den (02b/25) yer+i+n+e (03a/08) iç+i+n+de (04a/22) ev+i+n+e (29a/08) ay+ı+n+da (07b/22)

2.2.3.5.Ünsüz İkizleşmesi :

Türkçe kelime kökünde aynı ünsüz yan yana bulunmaz. Eski Türkçe bazı kelimeler günümüze gelene kadar ses değişikliğine uğradığı için aynı konsanatın yan yana olduğu örnekler elli, anne, ıssı kelimelerinde görülmektedir. Metnimizde örnek olarak sadece elli kelimesi bulunmaktadır.

elli (04a/01)

2.2.3.6.Geçişme

Ünlü ile biten ve ünlü ile başlayan iki kelimenin birleşmesi sırasında ortaya çıkan bu ses olayının metnimizdeki örnekleri şunlardır:

ne+içün > niçün (25b/19) bu+ile > böyle (24a/01) o+ile > öyle (16b/13) 2.2.3.7.Birleşme

İki kelimenin yan yana gelerek birleşmesi sırasında ortaya çıkan bu ses olayının metnimizdeki örnekleri şunlardır:

ne+ise+ne > nesne (01b/02) sekiz+on > seksen (20b/09)

2.2.3.8.Ünsüz Kaynaşması

“ben, sen” kişi zamirlerine gelen yönelme hâl eki “ -ġa / -ge” şeklinin kaynaşması sonucu “ġ ve g” sesleri n ile birleşerek ŋ olmuştur.

sen+ge > saŋa (02a/19) ben+ge > baŋa (07a/11) köngül > göŋül (26a/20)

2.2.3.9.Ünlü İncelmesi yana > yine (02b/15) ınan > inan (09a/25) yalınguz > yalŋız