Dua ve Beddua Cümlelerinde Kullanılan Ögeler Bakımından II 1.5.1 Yüklem

Tek bir yüklemden ibaret olan herhangi bir dua örneği tespit edilememiĢtir. Buna karĢılık Hordlayasıca, Gebersin ya da Geberesice bedduaları ise tek bir yüklemden ibaret olan 3 beddua örneğidir.

Derlenen dua ve beddualar genellikle özne ve yüklem (Y+Ö, Ö+Y+CDU) kategorisinden oluĢmuĢtur.

Standart Türkiye Türkçesinde kullanımı oldukça azalmıĢ olan eyle- fiili dualarda sıklıkla kullanıldığı görülmüĢtür: Allah sana uzun ömürler nasip eylesin, Allah mübârek

eylesin, Allah helal süt emmiş evlat nasip eyleye, Allah ōluma, ġızıma hayırlı ġader nasiP eyle, Allah’ım işimi uzatma, kısa eyle vb. Ancak bu yardımcı fiil beddualarda

kullanılmamıĢtır. Bu hususun eyle- fiilinin kazandığı anlam özelliğiyle, yüküyle bir ilgisi olmalıdır.

Tasviri birleĢik fiillerin yüklem cümle ögesi olduğu 7 örnek tespit edilmiĢtir:

Yurdun, yuvan yıkılaġalır, Belin büküleġalsın, Ciğerin, dalāŋ düşşeġalsın, Çenen çekileġalsın, Döküleġalsın yapacān iş, Dökülcüklereġalsın yapacān iş (< Dökülcüklere

kalsın yapacağın iĢ), Evinde baykuş öteġalsın.

Derlenen dualarda, yüklemleri birleĢik fiil yapısında olanlar da vardır. Bunlar, isim ve yardımcı fiil birleĢmesinden oluĢan yardımcı fiil konumundadır: Berhudar (< Far.

berhurdar) ol “Sağ ol, Allah iyiliğini versin”, Beheder (<< Far. berhurdar) olasın (<

Berhudar olasın). II.1.5.2. Özne

Antalya ili ağızlarında dua ve beddualarda genellikle üçüncü teklik kişi veya

Allah özne olarak kullanılmıĢtır. Öznesi I. teklik kiĢi dua ve beddua örneğine ise

rastlanılmamıĢtır. Derlenen 138 dua ve 25 beddua cümlesinde Allah kelimesi özne cümle ögesi olarak kullanılmıĢtır.

Dr. Öğr. Üye. Emine ATMACA 72

Dualarda temenni ve isteklerin ifadesi için özne konumunda Allah kelimesi yoğun olarak kullanılırken beddualarda ise Allah ile birlikte ikinci teklik Ģahsın da fazlaca kullanıldığı dikkat çekmektedir: Allā belanı vėre/vėrsin (< Allah belanı vere/versin), Allā iki cihanda yüzünde güldürmiye, Allāhın ġazabına ūrayasın (< Allah’ın gazabına uğrayasın), Fatma Ana’ya ġoŋşı olasın, Çocuġlarınıŋ muradını şerefini

görürsün vb.

Cümlede kelime olarak yer alan dua ve bedduaların özneleri genellikle tek kelime olmakla birlikte Ģu dua ve beddualarda öznenin kelime grubundan oluĢtuğu görülmektedir:

Ġsim tamlamasında özne: Evladınıŋ ömrü uzun, dǖnü güzün olsun, Kocamın

duddū altın olsun (< Kocamın tuttuğu altın olsun).

Sıfat-fiil grubundan özne: El öpenlēŋ çok olsun (< El öpenlerin çok olsun),

Getiren götüren sāolsun (< Getiren götüren sağ olsun), Ġāve bişirennēn çok olsun (<

Kahve piĢirenlerin çok olsun), Su verennēŋ çok olsun (< Su verenlerin çok olsun), Gelin

öldüren arısı sokasıca.

Tekrar grubundan özne: İşi gücü rast gele. II.1.5.3. Nesne

Özneden sonra en fazla tercih edilen öge nesnedir. GeçiĢli fiiller, dua ve beddualarda daha fazla tercih edilmiĢtir. Nesneler çoğunlukla tek kelime Ģeklindedir:

Allā yolunu açık eyleye, Başını yėsice, Ettiklēni çekesice vb.

Kelime grubu Ģeklinde nesne örnekleri de tespit edilmiĢtir:

Ġsim tamlamasından nesne: Allah göŋlünüŋ muradını vere, Başımdakine baş

dȫümlǖ vėrsin.

Sıfat tamlamasından nesne: Allā ġara gün göstermiye, Allā ġara günnē

göstermiye, Allah bu günneri aratmasın.

Sıfat-fiil grubundan nesne: Ettîni Allā gözǖn öŋüne vėrsin (< Ettiğini (~yaptıklarını) Allah gözünün önüne versin).

Tekrar grubundan nesne: Ġolu ġanadı ġırılasıca, Ġolu ġanadı sınılasıca. II.1.5.4. Yer Tamlayıcısı

Antalya ağızlarında dua ve beddua konulu cümlelerde en fazla tercih edilen üçüncü öge yer tamlayıcısıdır ve yer tamlayıcıları da tek kelime Ģeklindedir: Yuvamı

yıktın, senin de yuvan yıkılsın başıŋa, Ġoŋşı olasın Fatma Ana’ya, Ananıŋ südü saŋa harām ossun vb.

Kelime gruplarıyla yapılmıĢ yer tamlayıcıları da vardır:

Ġsim tamlamasından yer tamlayıcısı: Alnının ortasından vurulasın emi, Odla

içinde ġalasın, Ettîni Allā gözǖn öŋüne vėrsin (< Ettiğini (~yaptıklarını) Allah gözünün

önüne versin), Yerin dibine geçesice.

Ġsnad grubundan yer tamlayıcısı: Allah südü bozā düşürmiye (< Allah sütü bozuğa düĢürmeye).

73 Dr. Öğr. Üye. Emine ATMACA

Sıfat-fiil grubundan yer tamlayıcısı: Getirenden götürenden Allā rāzı olsun. II.1.5.5. Zarf Tamlayıcısı

Dua ve beddualarda diğer ögelere göre en az tercih edilen ögedir. Zarf tamlayıcısı çeĢidi olarak durum, tarz, miktar, zaman ve çok az olmakla birlikte yer yön

zarfları kullanılmıĢtır: Eriyip gėdesice, Etleri tıpīr tıpīr dökülesice, El öpenlēŋ çok olsun

vb. Zarf tamlayıcısı çoğunlukla tek kelimeden ibarettir. Ancak bazı kelime gruplarıyla yapılmıĢ zarf tamlayıcıları da vardır:

Edat grubundan zarf tamlayıcısı: Allah göŋlüne göre vere, Allah ġalbiŋe göre

vėrsin.

Ġsim tamlamasından zarf tamlayıcısı: Dar günüŋde Hızır imdadına yetişe. Sıfat tamlamasından zarf tamlayıcısı: Allah bi dā yakmiya (< Allah bir daha yakmaya).

Tekrar grubundan zarf tamlayıcısı: Allah analı bubalı böyütsüŋ, Sürüm sürüm

sürünesiŋ/sürünesice, Dizleri topal ġalıp sürüm sürüm sürünesice.

II.1.5.6. Cümle DıĢı Unsur:

Genellikle hitap ünlemlerinden oluĢan cümle dıĢı unsurların hepsi tek kelimeden oluĢmuĢtur. Cümle dıĢı unsur olarak ve temenniyi daha vurgulu, güçlü ifade edebilmek için Allah dilerse anlamında Îşallah (< İnşallah) ve Allah’ın dilemesi anlamında

Maşşallah (< Maşallah) kelimeleri kullanılmıĢtır.

ĠĢaretler

(<) : GeliĢmenin yönü

(<<) : GeliĢmenin yönüne göre birden fazla değiĢim ile baĢka bir Ģekle geçiĢ

(~) : Birbirinin yerine geçen (alternanslı) Ģekilleri gösterir. (*) : Hipotetik, farazi

(Ø) : Bir gramer unsurunun telaffuz edilmeyen ancak fonksiyonu korunan Ģeklini temsil eder.

Kısaltmalar

C Cilt

CDU Cümle DıĢı Unsur

DS Derleme Sözlüğü

Far. Farsça

s. sayfa

S. Sayı

Dr. Öğr. Üye. Emine ATMACA 74

Bu çalıĢmada aĢağıdaki çeviri yazı iĢaretleri kullanılmıĢtır: [ā] Uzun /a/

[ė] Kapalı /e/ (/e/-/i/ arası) ünlüsü.

[ī] Uzun /ı/ [î] Uzun /i/ [ō] Uzun /o/ [ȫ] Uzun /ö/ [ū] Uzun /u/ [ǖ] Uzun /ü/

[ġ] Süreksiz, ötümlü, art damak ünsüzü. [ŋ] Damak /n/’si

[P]: Süreksiz, yarı ötümlü (/p/-/b/ arası) bir ünsüz.

[K]: Süreksiz, yarı ötümlü (/k/-/g/ arası) ön damak ünsüzü. [T]: Süreksiz, yarı ötümlü (/t/-/d/ arası) diĢ eti ünsüzü.

SONUÇ

Sözlü kültürün en önemli mahsullerinden olan dua (~hayırdua~alkıĢ) ve beddualar (~ilenç~kargıĢ) bir toplumun maddi manevi kültürünü, değer yargılarını yansıtan, kısa, derin, anlamlı, etkileyici, duygu yüklü kalıplaĢmıĢ özlü sözlerdir. Dualar, mutluluğu, güveni, huzuru, temenniyi ifade ederken beddualar ise nefreti, acıyı, çaresizliği ruhi yönden bir boĢalmayı dile getirir.

Antalya ağızlarından derlenen dua ve beddualara genel olarak bakıldığında Ģu özelliklere sahip olduğu görülür: