Diyabette tıbbi beslenme tedavis

İlaç tedavisi, egzersiz ve besin alımını dengeleyerek uygun kan glikoz düzeyini sürdürmek, uygun vücut ağırlığını sağlamak ve sürdürmek, akut ve kronik komplikasyonları ve egzersiz ile ilişkili sorunları önlemek ve tedavi etmek ve optimal yaşam kalitesini sağlamak beslenme tedavisinin amaçları arasındadır ADA

29

önerileri doğrultusunda diyabetik bir bireye uygulanan tıbbi beslenme tedavisi eğitim, kavrama ve davranış değişikliğini içeren, bireyin kendi kendini yönetebilecek duruma gelmesini hedefleyen bir yöntem şekline getirilmiştir (102). Tıbbi beslenme tedavisi, diyabetik bireyin günlük yaşam koşullarına uygun, uygulanabilir beslenme önerilerinin verilmesi ve uygulamaların düzenli olarak belirli aralıklarla takip edilmesidir. Tıbbi beslenme tedavisi birbirini izleyen dört aşamadan oluşmaktadır: 1) Metabolik ve yaşam tarzı parametrelerini değerlendirme (beden kitle indeksi, beslenme alışkanlıkları, fiziksel aktivite durumu, psikososyal ve ekonomik durumu). 2) Hedef saptama ( uygun biyokimyasal değerler, vücut ağırlığı kontrolü, öğün düzeni). 3) Hedeflerin sağlanması yönelik eğitim verilmesi (bireysel eğitim, grup eğitimi). 4) Klinik sonuçları değerlendirme ( ağırlık, BKİ, APG ve HbA1c gibi biyokimyasal değerler, besin tüketiminin sorgulanması ve değerlendirilmesi) (63).

2.8.3.1 Enerji gereksinmesi

Enerji gereksinmesi bireyin vücut ağırlığına göre hesaplanır. Ağırlık durumu BKİ ile tanımlanır. BKİ 18.5-24.9 kg/m2

arasında ise enerji gereksinimi kadar hesaplanır. BKİ 25-29.9 kg/m2 _{( hafif kilolu) ve ≥30 kg/m}2

(obez) ise enerji sınırlandırılması yapılmalıdır. Normal kiloda olmayan bireylerde enerji alımının azaltılması ve orta düzeyde ağırlık kaybının kısa dönemde insülin direncini ve glisemiyi iyileştirdiği, uzun dönem metabolik kontrol üzerine olumlu etkisi olduğu bildirilmektedir. Ağırlık kaybının sağlanması ve korunmasında davranış değişikliği şarttır ve bunun için de etkin bir eğitimin rolü oldukça büyüktür (63, 103).

2.8.3.2 Karbonhidrat

ADA 2014 önerilerine göre diyabetik bireyler için ideal karbonhidrat miktarı konusundaki kanıtlar yeterli değildir. Bu nedenle diyabetik bireyin kendisiyle ortak amaçlar geliştirilmelidir. Yayınlanmış bazı çalışmalar düşük karbonhidrat alımı ( günlük enerji alımının %40'ı) ile yüksek karbonhidrat alımını karşılaştırmıştır ve düşük düzeyde karbonhidrat alımının glisemik kontrol ve insülin duyarlılığı üzerine olumlu etkileri olduğunu belirtmiştir. Karbonhidrat miktarı öğün sonrası glisemik

30

yanıtı etkileyen en önemli faktördür ve beslenme programı hazırlanırken mutlaka dikkate alınmalıdır. Karbonhidrat sayımı veya deneyim tabanlı tahminler ile karbonhidrat alımının izlenmesi glisemik kontrolü sağlamada önemli bir anahtar yoldur. Karbonhidratın miktarı kadar çeşidi de önemlidir. Basit karbonhidratlar, kompleks karbonhidratlara oranla hızlı emildikleri için ve glisemik indeks değerleri yüksek olduğundan hiperglisemiye neden olurlar. Bu nedenle diyabetik bir bireyin beslenme programında kısıtlanırlar. Diyabetik bireyin posa alımı da karbonhidrat miktarı kadar önemlidir. Günlük alınması gereken posa miktarı sağlıklı bireylerden farklı değildir ( 20-35 g/gün). Bu miktardaki posayı sağlayabilmek için diyabetik bireylerin, her gün sebze-meyve, kepek (yulaf, buğday) veya kepeği ayrılmamış tahıl ürünleri ve kurubaklagilleri yemeleri gerekmektedir (102, 103).

2.8.3.3 Protein

ADA 2014 yılı önerilerine göre diyabetik ve diyabetik böbrek hastalığı olmayan bireylerde, ideal protein alımını belirlemek için kanıtlar yeterli değildir. Diyabetik ve diyabetik böbrek hastalığı olan bireylerde protein miktarının azaltılması glisemik, kardiyovasküler risk ölçümlerini ve glomerular filtrasyon oranında izlenecek yolu değiştirmemektedir. Bu nedenle protein miktarının her zamanki alımın altına düşürülmesi önerilmemektedir. Tip 2 diyabetik bireylerde alınan protein plazma glikoz konsantrasyonunu arttırmadan insülin yanıtının artmasına yol açmaktadır. Bu nedenle proteinden zengin karbonhidrat kaynakları hipoglisemi tedavisinde kullanılmamalıdır.

Birkaç çalışma yüksek protein alımının ( günlük toplam enerjinin %28-40'ı) olağan protein alımına ( günlük toplam enerjinin %15-19'u) göre, diyabet sonuçları üzerine olan etkilerini araştırmıştır. Yapılan bir çalışma yüksek proteinli diyet ile HbA1c seviyelerinde azalma olduğunu göstermiştir (104). Ancak, diğer çalışmalar glisemik kontrol üzerine herhangi bir etki saptamamıştır (105-107). Yüksek protein ile olağan protein alımını karşılaştıran bazı çalışmalar, serum trigliserid, total kolesterol ve/veya LDL kolesterol seviyelerinde iyileşme olduğunu göstermiştir (104, 106). Fakat iki çalışma kardiyovasküler hastalık risk faktörlerinde herhangi bir iyileşme saptamamıştır ( 105, 107).

31

2.8.3.4 Yağ

Diyabetik bir bireyin beslenme tedavisindeki amaçlardan birisi de kardiyovasküler hastalık riskini arttıran trigliserid ve kolesterol düzeylerinin ( düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL), çok düşük yoğunluklu lipoprotein (VLDL) yükselmesini, yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL) düzeyinin azalmasını önlemektir. Besinlerdeki yağ asidi çeşitleri de komplikasyonları önleme veya tedavide önemlidir. Özellikle omega-3 yağ asitlerinden sentezlenen eikosapantenoik asit ve dokozahegzaenoik asitlerin glikoz transportunu ve oksidasyonunu arttırdığı ve hiperinsülinemiyi önlediği, VLDL yapımını azalttığı bildirilmektedir. Omega-3 yağ asitleri kaynağı bitkisel ( kanola, soya badem, ceviz, fındık ve bazı yeşil yapraklı sebzeler) ve hayvansaldır ( sadece balık ve balık yağı). Haftada 3-4 kez balık tüketilmesi önerilmektedir (103).

2.8.3.5 Vitamin ve mineraller

Kontrollü diyabetik hastaların vitamin gereksinimleri, sağlıklı bireylerle aynıdır. Hasta önerilen beslenme programını uyguluyorsa, genellikle vitamin ve mineral takviyesine gerek yoktur. Eksikliği olmayan hastalarda vitamin-mineral takviyesinin yararları konusunda açık bir kanıt yoktur (102).

2.8.3.6 Sodyum

Sağlıklı bireyler için önerilen sodyum miktarı diyabetik bireyler için de geçerlidir (<2300 mg/gün). Diyabet ile beraber hipertansiyonu da olan bireyler için daha fazla sodyum azaltılması kişiselleştirilmelidir (102).

Bir tatlı kaşığı tuz (5 g) yaklaşık 2300 mg sodyum içermektedir. Yiyeceklerle de alınan sodyum düşünüldüğünde, sofra tuzu tüketiminin sınırlandırılması gerekmektedir (103).

32

2.8.3.7 Alkol

Alkol kullanmak isteyen diyabetik bireyler, ölçülü tüketim konusunda uyarılmalıdır ( kadınlar 1 ölçü/gün, erkekler 2 ölçü/gün). Alkol glikoza metabolize olmaz, glikoneogenezi inhibe eder. Bu nedenle eksojen insülin veya oral antidiyabetik ajan tedavisi altındaki hastalarda aç olarak alınan alkol ciddi hipoglisemi riski yaratır. Hipoglisemi gelişmesini önlemek adına alkol tüketimi öğünle birlikte yapılmalıdır. İçerdiği yüksek enerji değeri nedeniyle ( 1 g alkol = 7 kcal) özellikle obez diyabetiklerin akollü içki içmeleri önerilmez (102, 103).

2.8.3.8 Ana ve ara öğünler

Uygun vücut ağırlığına ulaşma, vücut ağırlığını uygun aralıklarda koruma ve dengeli kan glikozu profili için ana ve ara öğünlerin belli saat aralıklarını koruyarak düzenli olarak yapılması gerekmektedir. Endojen insülin salınımın optimal düzeyde olmasını sağlayabilmek için iki ana yemek arası sürenin 4-5 saat olması önerilmektedir ve iki ana yemek arasında bireyin yaşam şekline bağlı olarak uygun ara öğünlerin yer alması gerekmektedir. Ana öğünler; karbonhidrat, protein ve yağı dengeli olarak içerecek şekilde ayarlanmalıdır. Ara öğünler ise karbonhidrat yanında protein veya yağ grubunu içerecek şekilde olmalıdır. Örneğin; meyve-süt grubu, meyve-yağlı tohumlar, ekmek-peynir, ekmek-yoğurt gibi. Bireylerin beslenme programları hazırlanırken besin seçimleri düşük glisemik indeksli besinleri içermelidir. Glisemik indeks 50 g karbonhidrat içeren test yiyeceğinin 2 saat içerisinde oluşturduğu kan glikozu artış alanının aynı miktarda karbonhidrat içeren referans yiyeceklerin oluşturduğu kan gklikozu artış alanına kıyaslanmasıdır. Glisemik yük de önemli noktalardan biridir. Glisemik indeks besinin glisemik kalitesini gösterirken glisemik yük besinin glisemik kalitesi ve miktarını gösterir (63).

33