Fotoğraf 2.1. Direkler üzerinde leylek yuvaları: (a) ve (b) aşağı doğru işaretleme
kamerasıyla kaydedildi (© Arian Mavriqi)
2.2 Fenoloji
İlk varış (göçten dönüş) tarihi, incelenen alandaki bir yuvada en az bir kuş gözlemlendiğinde kaydedilmiştir. Analiz için, bu tarihin, 1 Ocak’tan itibaren yılın kaçıncı günü olduğu kaydedilmiştir. Benzer şekilde ayrılış (göç) tarihi de yuvada leyleğin en son gözlendiği tarih olarak kaydedilmiştir.
Fenolojik veriler, Mann-Whitney U testi kullanılarak hesaplanmıştır. Bu test, en güncel istatistik programlarında bile yer almakta olup; iki bağımsız örneğin aynı dağılıma sahip popülasyonlardan seçilip seçilmediğini belirlemek için kullanılır (Mann ve Whitney, 1947).
2.3 Sayım Yöntemi
Leyleklerin sayımı, 2017 ve 2018 yıllarında leyleğin yavrularının tüylenmesinden hemen önceki dönemde 1 Haziran ile 31 Temmuz arasındaki dönemde yapıldı. Gerçek anlamda Kosova’daki leylek için ilk denebilecek sayımda ve her bir yuva için yapılan hesaplamalarda Schulz (1999b) tarafından kullanılan aşağıdaki parametreler dikkate alınmıştır.
H yuvaların sayısı;
HE tek bir kuş tarafindan kullanılan yuva;
uH boş yuva;
HPa kuş bulunan yuvaların toplamı (HPa = HPm + Hpo + HPx); HPm yuvru olan yuva sayısı;
HPo yavru bulunmayan yuva sayısı; HPx yavru sayısı bilinmeyen yuva sayısı; JZG izlenen yuvalardaki toplam yavru sayısı;
JZa belli bir alanda çift başına tespit edilen toplam yavru sayısı (JZG / HPa); JZm başarılı yuvalarda yuvadan uçan yavru sayısı (JZG / HPm);
StD “leylek yoğunluğu”: tanımlanan bir alandaki her 100 km²’deki çiftlerin sayısı;
StDB “Biyolojik” populasyon yoğunluğu, potansiyel beslenme alanlarının her 100 km2’sindeki çiftlerin sayısı;
Bulunan yuvalarda üreme parametrelerinin tanımlanmasında standart işaretleme yöntemi (Nowakowski, 2003) kullanılmıştır. Yavru sayısı, yerden veya tercihen daha yüksek bir noktadan dürbün veya teleskop (20-60 x büyütme) ile kaydedilmiştir. Ayrıca yuvaların altındaki toprak ve bitki örtüsü, muhtemel ölü ve yuvadan atılmış civcivler için kontrol edildi.
Leyleğin bulunduğu her bölge için elde edilen veriler, aşağıda verilen populasyon parametreleri izlenerek hesaplamalar yapılmıştır:
Kosova’nın yüzey alanı (10.887 km2), yüzey temelli populasyon yoğunluğunu (StD) hesaplamak için; potansiyel beslenme alanlarının yüzey alanı, biyolojik populasyon yoğunluğu (StDB) ile her 100 km2 alana düşen üreyen çiftleri (HPa) hesaplamak için kullanılmıştır. StDB’ü sayarken, yuvanın bulunduğu nehir vadisinin yüzey verileri dikkate alınmıştır.
2.4 Yuva Yeri Tercihi ve Arazi Örtüsü Verileri
Leylek yuvalarının ortam özelliklerini belirlemek için 2012’de elde edilen CORINE “Coordination of Information on the Environment” Land Cover (Çevre Koordinat Bilgisi Arazi Örtüsü) verileri, bu çalışmada kullanılmıştır. Arazi örtüsü verilerini ve leylek yuvalarını (tam yuva koordinatları) CBS uzamsal analiz araçlarını (“görüntü bindirme” ve “alanları hesapla”) kullanarak farklı arazi sınıflarının yüzdesini, yuvaların etrafındaki 2,5 km’lik bir tamponda çıkarmak için bir coğrafi bilgi sistemi (CBS; yazılım ArcGIS 9.5), Kosova Çevre Koruma Ajansı tarafından sağlanmıştır. Gözlemlerde 8x ve 10x büyütmeli dürbünler dışında, 1: 50.000 ölçekli ayrıntılı topografik haritalar; yuvaların tam yerini kaydetmek içinse GPS (Garmin eTrex 30x) kullanılmıştır.
Kaydedilen tüm yuvalar hem yakın, hem de çevreleriyle birlikte fotoğraflanmıştır. Bu fotoğraflar, yuvaya uzaklık ve yönle ilgili bilgilerin Google Earth (www.google.earth.com) yüklü, sabit konumundaki GPS ile alınan kayıtlarla birlikte, daha sonra ayrıntılı ortofoto arkaplanı (Kosova Çevre ve Mekansal Planlama Bakanlığı’nın, Kosova Cumhuriyeti’nin 1: 10.000 ölçekli Dijital Raster Ortofoto Haritası) üzerinde leylek yuvalarının konumlarının doğruluğunu artırmak için kullanılmıştır.
Leylek yuvalarının farklı arazi örtüsü tiplerinde dağılımı, CAÖ seviye 3 sınıflamasına göre değerlendirilmiştir. Leylek yuva yoğunluğu, Kosova’da bulunan 28 CAÖ sınıfının herbiri için hesaplanmıştır (Şekil 2.1).
Şekil 2.1. Kosova’nın 2012’deki CORINE Arazi Örtüsü (CAÖ) yöntemine göre arazi
Leyleklerin muhtemel beslenme alanı olarak kullanabileceği tarlalar ve bahçeler, meralar, çayırlar ve ıslak çayırlar, yerleşim yerleri ve kentsel alanlar gibi arazi kullanımı kategorileri, potansiyel beslenme ortamları olarak Kosova’nın arazi kullanım haritasından seçilmiştir. İlaveten batı uçuş güzergâhı boyunca çok önemli beslenme alanı haline gelen çöplükler de listeye eklenmiştir. Burada belirtilen muhtemel beslenme ortamlarının seçimi, leyleğin besleme habitatının özellikleri hakkında güncel bilgilere dayanmaktadır (Pinowski vd., 1986; Sackl, 1987; Alonso vd., 1991; Dziewiaty, 1992; Ożgo ve Bogucki, 1999; Moritzi vd., 2001).
Bu çalışma, leylek yuvalarının bulunduğu ana nehirler ve kollarının yer aldığı havzalara 10 km’den daha yakın yerleşimlerin çoğunluğunu kapsayan bütün ülke boyunca gerçekleştirilmiştir. Arazi örtüsü verileriyle leylek yuvalarının kesin koordinatları, Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS; yazılım ArcGIS 9.5)’nde bir araya getirilerek; yuvaların etrafındaki 2,5 km yarıçaplı tampon bölgede bulunan farklı arazi örtüsü sınıflarının oranını CBS uzamsal analiz araçlarını kullanılarak çıkarılmıştır. Burada 2,5 km’lik yarıçapı seçme sebebi, yavrular yetiştirilirken, (ebeveyn) leyleklerin yuvalarının etrafındaki ana beslenme alanlarına karşılık gelmesindendir. Alonso vd. (1991), Nowakowski (2003) ve Denac (2006a) gibi bazı çalışmalarda bu yarıçap 1,5 km; Creutz (1988) ve Dziewiaty (2005) gibi diğer bazılarında ise 2 km olarak alınmıştır. Creutz (1988), yavruların erken tüylenme aşamasında leyleklerin yuvalarıyla görsel temas kurmaları gerektiğini de belirtmiştir. Buna bağlı olarak, erginler yavrular çok gençken, yuvadan daha kısa mesafelerde uzaklaşır (Dziewiaty, 1992; Alonso vd., 1994). Ancak yavru büyütme dönemi boyunca büyüyen yavruların artan besin gereksinimlerini karşılamak için, ebeveynlerin beslenme alanlarının çapını sürekli olarak arttırmak zorunda kalabileceğini (Eggers vd., 2015) düşünerek; üreme mevsimi boyunca potansiyel olarak kullandıkları beslenme alanlarının göz önünde bulundurulması amaçlanmıştır.
Besin bulunabilirliğinin yuva yeri seçimininde önemli olduğu düşüncesi, nispeten büyük üreme alanlarının olması ve üreme alanlarına sıkı bağlı olması nedeniyle, leylek bu tür analizler için uygundur (Tryjanowski ve Kuźniak, 2002). Bu analizin yapılmasındaki amaç, ulusal CBS habitat tipleri veri tabanından türetilen ve leylek yuvalarının belirli bir yerleşimde bulunmasında belirteç olabilecek kolay ölçülebilir habitat özelliklerinin bir alt
2.5 Halkalama ve Uydu vericisi ile Takip
Halkalama: İnsanoğlunun ortaya çıkışı kadar eskiye dayanan görsel gözlemlerden sonra,
bir yüzyıl kadar önce başlayan halkalama çalışmalarından elde edilen sonuçlar, kuş göçleri ve güzergâhları konusundaki bilgilerimizi önemli ölçüde arttırmıştır (A. Karataş, kişisel görüşme). Ancak Kosova, henüz bir ulusal halkalama merkezine ve ulusal halkalama koduna sahip değildir. Bu nedenle, çalışmalarımızda Max-Planck Ornitoloji Enstitüsü işbirliği ile Radolfzell (Almanya) Kuş Halkalama Merkezi’nden sağlanan “EURING” kodlu kuş halkaları kullanılmıştır (Fotoğraf 2.2). Kosova’da ilk kez 2016’da başlayan halkalamalar kapsamında, 12 genç leylek halkalanmıştır.