İnsanlar dioksin ve benzeri bileşiklere aşağıdaki faktörlerden herhangi biri yoluyla maruz kalırlar:
- Geçmiş kaynaklı çevresel bulaşma - Mesleki bulaşma,
- Kaza yoluyla bulaşma,
Bu bileşiklerin insanlara bulaşmasında farklı kaynakların katkısı geçmiş yıllarda birçok çalışmada incelenmiştir. Dioksinlerin insanlara bulaşmasında etken maruziyet yolları Tablo 2.17‟de özetlenmiştir
87
Gıdalar yoluyla dioksinlerin insanlara bulaşma oranı %90‟dan fazlayken, diğer bulaşma yollarının dioksin alımına katkısı %10‟dan azdır (SCAN, 2000). Özellikle havanın solunması ve içme suyu kullanımının günlük maruziyete katkısı sırasıyla sadece % 2 ve < % 0.01 olarak hesaplanmıştır (ATSDR, 1998). Scientific Committee on Food (2000)‟e göre Avrupa‟da PCDD/F‟lerin beslenme yoluyla alımında ana kaynaklar süt ve süt ürünleri (% 16-39), et ve et ürünleri (% 6-32) ve balık ve balık ürünleridir (%11-63). Finlandiya ve İsveç‟te balık, İspanya‟da meyve ve sebze, İngiltere‟de ise tahıl bu bileşenlerin alımında en çok katkısı olan besin ürünleridir.
Şekil 2.5‟de dioksinlerin hayvan ve insan besinleri aracılığıyla insanlara bulaşma yolları özetlenmiştir. Şekilde kaynaklar, asıl bulaşma yolları (koyu renkli oklar) ve ikincil bulaşma yolları (açık renkli oklar) gösterilmiştir. Şekil 2.5‟de çevresel depoların dioksinler için ana oluşum kaynakları olduğu görülmektedir. Dioksin oluşumuna sebep olan birçok kaynak vardır (kimyasal prosesler, yakma prosesleri ve diğer insan aktiviteleri) ve çoğu dioksin türevleri toprak ve sedimentler gibi çevresel depolarda birikirler. Dioksinler atmosferik yolla hayvan yemlerine, besin maddelerine ve hayvanların otladıkları çimenlere, insanlar tarafından tüketilen sebze, meyve ve tahıllara ve yine insanlar tarafından tüketilen kara ve su canlılarına kadar ulaşırlar. İnsanlar tarafından kirlenmiş sebze, meyve ve tahılların tüketimi sonucu meydana gelen maruziyetin genellikle daha az olduğu göz önünde bulundurulmuştur. Ancak topraklarla bitki yüzeyinin kirlenmesi bu maruziyeti arttırabilir. Bitkisel ürünlerde meydana gelen atmosferik kirlenme insan tüketimine nazaran daha çok hayvanlarla ilgilidir ve bunlar karada yaşayan hayvanlar tarafından direk tüketilir veya hayvan besinlerinde kullanılır, bu nedenle hayvanların dioksinlere maruziyetinde ana kaynaktırlar (National Academy of science, 2003).
88
Tablo 2.17: Maruziyetin spesifik kaynakları ve maruziyet yolları (ATSDR,2006). Beslenme yoluyla maruziyet İnsana maruziyete ana kaynaklar (%96):
• etlerdeki hayvansal yağlar • tam yağlı süt ürünleri • yağlı balıklar
Havadan maruziyet • tehlikeli, tıbbi, evsel atık yakma tesislerinden yayılan yanma gazlarının solunması
Kağıt, çimento, kil ve metal gibi endüstrilerden yayılan gazların solunması.
Sudan maruziyet Kirlenmiş suların içilmesi vb.
Meslek maruziyeti Aşağıdaki iş kollarında çalışan kişiler dioksinlere maruz kalabilirler
Klorlu fenollerin üretimi ve işlenmesi Klorlu pestisitlerin üretimi ve işlenmesi Klorlu pestisit uygulamaları
Penta kloro fenolle kerestelerin basınçlı olarak temizlenmesi veya bu kerestelerin işlenmesi
Kağıt üretiminde klor kullanılması
Evsel veya tehlikeli atık yakma tesislerinin işletilmesi Tehlikeli atık temizleme işlemleri
Kaza sonucu maruziyet Seveso/İtalya‟da olduğu gibi seyrek görülen endüstriyel kazalar sonucunda yüksek oranda dioksine maruziyet meydana gelir.
Atık bölgelerinden maruziyet Dioksin içeren tehlikeli atıkların bulunduğu bölgelere yakın yerlerde yaşayanlar potansiyel kronik düşük seviyelerde maruz kalırlar.
Suda yaşayan hayvanlardan bulaşma ana maruziyet kaynaklarından biridir. Suda yaşayan canlılar atmosferik depolamadan veya sedimentler ve karasal drenaj alanlarındaki dioksinlerin geçmiş birikimlerinden kaynaklanan yüksek dioksin seviyelerini biriktirirler. Bu dioksinler sucul gıda zincirine girebilirler ve sudaki seviyeleri çok farklı olmasına rağmen özellikle ticari olarak önemli olan türlerde yoğunlaşabilirler. Yüksek seviyedeki dioksinleri içeren balık veya kabuklu deniz hayvanlarının yenilmesi sonucunda insanlarda direk maruziyet gerçekleşir. Bu bulaşma yolu balıkçılar veya spesifik gruplar için baskın bir maruziyet senaryosu olarak kabul edilebilir.
89
Şekil 2.5:Gıdalar aracılığıyla dioksin ve benzeri bileşiklere maruziyet yolları (National Academy of science, 2003).
Suda yaşayan hayvanların yan ürünleri hayvan yemlerinde kullanılabilir. Yemler tahılları, samanları ve karasal hayvanların yan ürünlerini de içerebilir. Dolayısıyla bu yemler diğer karada ve suda yaşayan canlıların dioksin alımına potansiyel olarak
ÇEVRE OLUŞUMU Kimyasal prosesler Yanma GLOBAL DEPOLAR Sediment Su Toprak Toplanmış Tahıllar Samanlar Otlar Diğerleri Sebzeler Meyveler Tahıllar Hayvan besini Karada yaşayan hayvanlar Suda yaşayan hayvanlar Balık unu, Balık yağları, Hayvansal yağlarve ürünleri İNSAN GIDALARI
Et, balık, süt ürünleri,
yumurta, meyveler,
sebzeler, tahıllar
90
katkıda bulunabilir. Karada ve suda yaşayan hayvanlar, insanlar tarafından tüketilen et ve süt ürünleri, yumurta ve balık gibi gıdalar için asıl bulaşma yoludur dolayısıyla dioksinlerin insanlara girişinde birincil kaynaktır (National Academy of science, 2003, Fries 1995).
Tablo 2.18‟de Amerikan halkının PCDD/F‟lere geçmiş kaynaklı günlük maruziyet oranları verilmiştir. Tablodaki veriler de maruziyetin büyük çoğunluğunun gıdalardan kaynaklandığını desteklemektedir.
Avrupa ve Amerika‟nın başlıca endüstrileşmiş bölgelerinde yapılan gıda incelemeleri PCDD ve PCDF‟lerin günlük maruziyet seviyesinin 60 kg‟lık bir yetişkin için sırasıyla 50-200 pg I-TEQ/kişi veya 1-3 pg TEQ/kg vücut ağırlığı olarak göstermiştir. Bu alıma PCB‟ler de eklendiğinde maruziyetin 2-6 pg TEQ/kg/gün arasında olduğu görülmüştür. Japonya‟da ise bu maruziyet seviyesi 1.15 pg TEQ/kg/gün ve PCB‟ler de eklendiğinde 2.60 pg TEQ/kg/gün olarak hesaplanmıştır (Environment Agency of Japan, 1999, leeuwen ve diğ., 2000). Almanya‟da ise 1991‟de ortalama günlük alım 127.3 pg TEQ/gün iken 2000‟li yıllarda ortalama bir alman yetişkin kişi için 69.6 pg TEQ/gün olarak tanımlanmıştır. Bu önemli fark özellikle balık tüketiminin azalmasıyla ortaya çıkmıştır (Fiedler, 2003) Özel tüketim alışkanlıkları, özellikle hayvansal içeriği düşük veya yüksek oranda kirlenmiş gıda ürünlerini tüketmek sırasıyla bu TEQ alım değerlerini düşürebilir veya yükseltebilir (Environment Agency of Japan, 1999; Leeuwen ve diğ., 2000).
Tablo 2.18: Genel Amerikan Popülasyonunda PCDD/F‟lere Günlük Maruziyet Oranları (ATSDR, 1998 )
Kaynak Toplam Günlük Alım Oranı (%)
Çevresel kaynaklar (toplam)
Hava Su Toprak 2.5 1.8 0.01 0.7 Gıda (toplam) Sebze ve meyveler Süt ve süt ürünleri Süt Peynir Et/et ürünleri/yumurta Domuz eti Sığır Tavuk Yumurta Balık ve balık yağı
97 Veri yok 35 15 20 55 10 30.8 11 3.4 6.6
91
Bazı durumlarda insanların bu bileşiklere mesleki ve kaza yoluyla maruziyeti, geçmiş kaynaklı maruziyetlere göre daha yüksek olabilmektedir. Örneğin Seveso/İtalya‟da meydana gelen patlama sonucunda, bölgede bulunan insanların kanındaki 2,3,7,8 TCDD seviyesi maksimum 56,000 pg TEQ/g yağ ve ortalama 450 pg TEQ/g yağ olarak belirlenmiştir (Environment Agency of Japan, 1999).
Dioksinlerin mesleki yolla bulaşması öncelikle itfaiyeciler, PCB‟ler ve poliklorobenzenleri içeren trafoların temizliğini yapan işçiler, yakma işletmeleri, metal geri kazanım tesisleri ve pestisit, hexaklorofen, triklorofenol veya diğer klorlu bileşenlerin üretim ve paketlemesinde çalışan işçilerin solunum ve deri teması yoluyla olmaktadır. Bazen kaza sonucu ve mesleki olarak dioksinlerin bulaşması normal yolla bulaşmadan çok daha fazla olabilmektedir.
Avrupa‟da evsel bir yakma tesisinin ortam havasından toplanan toz örneklerinde 0.9 ppb 2,3,7,8 TCDD ve 310 ppb 1,2,3,4,6,7,8-HpCDD belirlenmiştir. Bu sonuçlar yakma tesisinin ortam havasında uçucu kül ve muhtemel diğer yakma ürünlerinden kaynaklı bir dioksin kirliliğinin var olduğunu ortaya koymuştur. Dolayısıyla yakma tesisi işçilerinin dioksinlere maruziyet riski taşıdığı görülmüştür (ATSDR,1998).
Missouri‟de yapılan bir çalışmada bölgede ikamet eden, rekreasyonal amaçlı olarak bölgede bulunan ve mesleki yolla dioksinlere maruz kalan (14 yıllık maruziyet dönemi geçirmiş) 39 gönüllünün ve 57 kontrol grubunun yağ dokularında 2,3,7,8 TCDD ölçülmüştür. Tüm katılımcıların bilinen geçmiş maruziyetleri kontrol gruplarınkinden oldukça fazla olmasına dikkat edilmiştir. Tüm katılımcıların yağ dokularında 2,3,7,8 TCDD saptanmıştır, ancak geçmiş maruziyeti olanlar da kontrol gruplarınınkinden oldukça fazla olduğu görülmüştür. Dioksinlere maruz kalan 39 kişinin 19‟unda 57 kontrol katılımcısında kaydedilen en yüksek TCDD seviyesinden (20.2 ppt) daha fazla TCDD olduğu gözlenmiştir. 39 katılımcının 6‟sında 2,3,7,8 TCDD konsantrasyonu100 ppt‟den daha fazla belirlenmiştir. Bu 6 kişiden 5‟i hekzaklorofen üretimi sırasında 2,3,7,8 TCDD‟ye maruz kalmıştır. Diğer bir yüksek değer (557 ppt) kirlenmiş alanda ata binerken 2,3,7,8 TCDD‟ye maruz kalan bir erkekte belirlenmiştir. Mesleki grupta ölçülen 2,3,7,8 TCDD konsantrasyonları
92
genellikle bölgede yaşayan, rekreasyonal amaçlı bölgede bulunan ve kontrol gruplarındaki katılımcılardan daha yüksek saptanmıştır.
İnsanlarda bu bileşiklere en fazla maruz kalanlar anne sütüyle beslenen bebeklerdir (Parzefall,2002; Schecter, 2001). Çoğu çalışmada insan sütünde bulunan PCDD/F konsantrasyonları inek sütünden daha fazla bulunmuştur. Bu nedenle yüksek seviyelerdeki PCDD/F‟leri içeren insan sütünün tüketen süt çocuklarında risk ortaya çıkabilir. Ancak Alım sürecinin kısa olması ve emzirmenin kabul edilen faydalarından dolayı, WHO emzirme ile ilgili bir sınırlama yerine çocukların hayvansal yağları içeren uzun dönemli beslenme alışkanlıklarının azaltılmasının hayat boyu dioksin alımının azaltılmasında daha doğru olacağını öne sürmüştür. Çocuklarda yüksek seviyede dioksinlere ana maruziyet yolu beslenme olmakla birlikte kirlenmiş suların içilmesi, kirlenmiş toprağın yutulması veya deriyle teması sonucunda bu maruziyet oranı artabilir. Çeşitli endüstriyel alanlarda dioksinlere maruz kalan işçilerle yapılan çalışmalar dioksinlerin işçilerin kıyafetleriyle birlikte eve kadar taşındığını dolayısıyla çocuklar için başka bir maruziyet yolu olduğunu ortaya koymuştur.
93