Dil ve Anlatım

Azerî lehçesinin 17. yüzyıldaki dil özelliklerini Meczûb Divanı üzerinden incelemek mümkündür. Aynı kelimelerin farklı yazımları, günümüzde kullanılmayan kelimelerin varlığı ve o dönemde kullanılan deyim ve atasözleri gibi konularda divan çok zengin veriler sunmaktadır. Kanaatimizce hak ettiği kadar incelenmemiş olan Safevî devri Azerî dili ve edebiyatı için önemli bir kaynak olma potansiyeli taşıyan

18

divan üzerinde yapılacak çalışmalarla Azerî lehçesinin dil ve gramerinin değişimi kronolojik olarak ortaya konulabilir.

Meczûb Divanı’nda aynı kelimelerin farklı yazımı, birbirinden farklı kullanımlar divan boyunca tekrar etmiştir. Farklı kullanımların daha sonraki yüzyıllarda tek bir biçime indiği bilinmektedir.

-b ve -m harflerinin kullanımı

Birinci tekil şahıs zamirinde her iki harfin kullanıldığını görmekteyiz. Basit kullanımda, yani ek almadığı durumlarda, “men” hali kullanılmakta, yönelme ve belirtme hal eklerini aldığı durumlarda ise “b” harfiyle de yazıldığını görmekteyiz.

Raḥm eyle Mecẕūbuña çoḫ imtiḥān itdüñ beni

Ṭāḳatüm mundan sora müşkil getürse tabını G93/12 Büʾl-heves neẓẓāresinden men niçün yerden olam Şükr kim tanır nigāhuñ kim ki ḫayr-endı ̇̄şidür G46/3 Gel cefādan el götür çoḳ imtiḥān itdi meni

Sen teki göster maña göñlüm nicesinden geçer G50/4 ʿAşḳ dergāhında sen tanıtma Mecẕūbı baña

Tanıram ʿāṣı ̇̄dür ammā bende-i dergāhdur G51/14

“Bundan” ve “mundan” kelimelerinde de aynı kullanım söz konusudur.

İşitse lebüñ ki maṭlabuñ ne

Olmaz mundan ziyāde maṭlab G15/10

Ḫalḳ ilen ḳatışsan u terk-i menāhi eyleseñ

19

Farklı yazımları olduğu bilinen “kimi” kelimesi, Meczûb Divanı’nda sadece bu haliyle kullanılmıştır. “Gibi” veya “kibi” biçimleri kullanılmamıştır.

Genc üste ılan kimi dolanur

Ol ṭurre-i pür-ḫam ü mücaʿʿad G43/7

-k ve –h harflerinin kullanımı

Bu harflerin kullanıldığı kelimelerde her iki harfle yazılan formlara divan boyunca rastlanılmaktadır.

ʿĀşıḳ içün künc-i aḥzānında ʿayş āmādedür

Genc-i gevher yoḳdur ammā çeşm-i gevher-bār var G57/8

Hı ̇̄ç kimüñ yoḫdur heves tek düşmeni Göñli hergiz dost-kām itmez heves G60/7

Çoḫ baḫar ay üzüñe ḥayrān ıraḳdan aya baḫ

Çoḳ döner başuña ḫurşı ̇̄d-i cihān-ārāya baḫ G37/1

Ayrıca, daha sonraki dönemlerde “bağlamak” “yağmak” formları kullanılan

kelimeler, divanda “yakmak” ve “baklamak” şekillerinde kullanılmıştır.

Salṭanatda himmet-i Mecẕūbuña yol baḳlamaz Gör ne iḥsānlar oña şāh-ı Ḫorāsān eylemiş G61/15 Aġlamaḳ ümmı ̇̄d geştin sebz ider

Yaḳmasa yaḳış aparmaz dāne feyż G64/9

-p ve –b harflerinin kullanımı

“Bozmak” fiili divanda “p” harfiyle yazılmıştır.

Şükr kim pozdı gine ġam leşkerin āh-ı seḥer

20

Birinci çoğul şahıs eklerinin yazımında iki farklı kullanım mevcuttur. Bazı durumlarda “-Ik” “Ük” bazı durumlarda ise “–Iz, -Üz” formlarıyla kullanılmıştır.

Böyle kim Mecẕūb biz iḥsāna muḥtāc olmuşuz

Sāḳı ̇̄-i Kevs̱er nice senden nice menden geçer G50/12 Eyle kim mest ü ġurāb olduḳ bilürsen neylerük

Döneruḳ başına mestān var tā başda şarāb G11/9

Ṣubḥ açılanda gör nice yüz biñ gül açılur Gel açılak ki açıla gül gül ṣafā-ı ṣubḥ G32/3

“kadar” edatının yerine “deyin”i kullanmıştır.

Cennāta deyin şükür ki düzmiş

Ḳarşumda muḥabbetüñ ḥadāyıḳ TBX/14

İstek fiilinin olumsuzunu “dimenem” dönmenem” örneklerinde olan formuyla kullanmıştır.

Baş yoluñdan çekmenem başdur bu yol Baş gitse dönmenem iḳrārdan G83/10

Zaman bildiren “-ınca, -ince” ekinin yerine kullanılan ve daha çok Azerî sahasına özgü olan –geç eki bir fiilde karşımıza çıkmaktadır.

İtdi dı ̇̄vāne ol evvel dolu peymāne meni

Seni görgeç unudan var u yoḫın pāk menem G79/4

“Yüz, yıldız, yıl ve yitürmek” gibi kelime başlarındaki “y” harfi genellikle kullanılmamıştır. “yüz” ve “yıl” kelimelerinde iki kullanıma da rastlanılmaktadır.

Ḳaşlaruñ miḥrābı semt-i ḳıble tanıtdı maña Ol güler üz üzüme açdı behişt ebvābını G93/5

21 Düşmenüñ aldanmasun dünyāya yoḳdur āḫiri

Görmedi Firʿavn biş yüz ıl cefā ḥattā ṣadāʿ K10/18 İltifāt itseñ işüñdür yüz çevirsen çāre yoḫ

Böyle ṣāḥib-ḳudret ilen kimde vardur iḫtiyār G55/12 Öñden giden ulduz kimi nūr içre tumuldı

Tā oldı cemālüñ güneşi ḫalḳa hüveydā K2/7

“göstermek” fiilinin çok az kullanılan “görsetmek” hali divanda farklı formlarla kullanılan kelimelerden biridir.

Leblerüñ bir Ḫıżra yalḳuz doḳru yol görsetmemiş İltifātuñ her ḳadem biñ Ḫıżra olmış Ḫıżr-rāh K4/11 Gizlü ḳalmaz gerçi Teñri görseden yol ʿāleme

Kūr-bāṭınlar ʿinādıylan ne itsün Ḫıżr-rāh K4/14

“söylemek” fiili bazen vezin gereği bazen de vezin ihtiyacı olmaksızın “sölemek” formunda kullanılmıştır.

Gün yerine nūr içre tumdur ulduz tek güni

Aya söyle men ki çıḫdum sen daḫı eglenme bat G19/5

Söyledüm men bir ḫayāle od ilen çolkanmışam

Sen söle cān riştesine odı sarmışsan niçün G84/4

Bağlaç ve edat görevlerinde kullanılan “ile” bazı durumlarda “ilen” haliyle bazı yerlerde de “-yneñ” şeklinde yazılmıştır.

ʿĀşıḳuñ ṣādıḳluḳın rūşen kim eyler ʿāleme

Olmasa pervāne ilen bir nefes hem-kār şemʿ G67/13 Emr oldı nübüvvet yerine nūr-ı imāmet

22 Açuḳ didiler eyle ki Hārūn ile Mūsā K3/15 Vāʿiẓe aldanma baḫ ʿibret göziyneñʿāleme

Ṣafḥa ṣafḥa dehrde efsāneler görmiş gözüm G76/10

“Sonra” kelimesinin yazımında iki farklı kullanım söz konusudur. “Sora” şeklinde kullanım istisnai de olsa Azerî sahasında yazılan bazı divanlarda görülmektedir.

Sen imām-ı şerʿsen yeddimci ḥüccetdensora

Eyle kim ḫatm-i rüsulden sora şāh-ı evliyā K11/4

Ḳardaşuñdan ṣoñra sen olduñ imām-ı ins ü cin Eyle kim ḫatm-i rüsulden ṣoñra şāh-ı evliyā K6/2

Meczûb Divanı’nda günümüzde, Azerî veya Anadolu sahasında kullanılmayan kelimeler çokça tercih edilmiştir. Ötmek, danmak, çolkanmak, aparmak, ütmek, ötürmek, gözgü, sançmak, yügürmek, sınmak, dözmek, çapmak, kumarmak, tapmak vb. kelimeler divanda sıklıkla yer almıştır. Ayrıca divanda kullanılan bazı kelimelerin imlası Anadolu sahasından farklıdır. Neste (nesne), yoḫusuzluk (yoksulluk),uymak (uyumak), pozmak (bozmak), uyak (uyanık), yalkuz (yalnız),bil (bel), iv (ev), akaç (ağaç) yakış (yağış), bahış(bakış) vs.

Genelde Azerî sahasında karşılaşılan “ben” zamiriyle Türkçe-Farsça tamlamalar oluşturma geleneği Meczûb Divanı’nda da karşımıza çıkmaktadır.

Maṭlabca lebüñ murāda yitsün

Virseñ men-i nā-murāda maṭlab G15/12

“Bırakmak” kelimesinin yazımı konusunda da iki farklı kullanım vardır, divanda bu iki imla net olarak gösterilmiştir.

Maṭlūb leblerinden alur maṭlabınca kām

Her kim buraḫdı ḳādir-i cebbāra müddeʿā G10/15

23 Tā muʿcize-i ʿaşḳ eylesün ḳıblesini rüsva G2/17 Sayıların Yazımı

Meczûb Divanı’nda rakamların yazımında birlik bulunmamaktadır. Bazı durumlarda rakamlar temel formlarıyla kullanılmakta bazı durumlarda ise özellikle aruz veznine uydurma zorunluluğundan dolayı sayıların yazımında farklı şekiller kullanılmaktadır.

Ol iki leb ikki ḫātem ḳaşıdur yāḳūtdan

Yā ḳızıl dürc üste ikki laʿl-i şekker-ḫāydur G54/10 Vurdı senden baş bir meclisde otuz biñ ḥadı ̇̄s̱

Doḳḳuz ıl geçmiş yaşuñdan ehl-i vādı ̇̄dür güvāh K12/6

Sāyebān-ı iḥtişāmuñ gölgesinde yeddi gök Eyle kim iḳlı ̇̄mler gök gölgesinüñ alçaḳı K5/8

Sıra sayı sıfatlarının yazımında ses ikizleşmesi gerçekleşmiş ve “-ıncı, –inci” gibi yazılan ek “-imci veya –ümci” gibi formlarda da yazılmıştır.

Teñri emriylen sen olduñ dı ̇̄nde ikkimci imām Ṭāʿatüñ ḥaḳ bilmeyen ḥaḳḳā ezeldendür şaḳı ̇̄ K5/2 Bilmeyen insān seni dı ̇̄ninde beşşimci imām

Ẓāhiri insāndur ammā bāṭını dı ̇̄v-i laʿı ̇̄n K8/6

Yeddi gökden dāniş u idrākine laʿnet yaḳar

Kim ki bilmez dı ̇̄nde kimdür sekkizimci pı ̇̄şvā K11/5 Ey ezelden girdigār emriyle dördümciimām

24

“Bin” sayısının yazımında da birbirinden farklı imlalar kullanılmıştır. Azerî sahasında daha çok görülen kelime başlarında “b” ve “m” harflerinin birbirinin yerine kullanılma durumu Meczûb Divanı’nda da karşımıza çıkmaktadır.

Ey imām-ı meẕheb-i ḥaḳ yine sen virdüñ revāc

Sen buraḫduñ dı ̇̄n yolında her ḳadem yüz bin sirāc K9/1 Tedbı ̇̄r-i murġ-ı dil neylesün çı ̇̄n-i zülfüñe

25