Diğer Meslekler

İncelediğimiz döneme ait önemli meslek gruplarından biri de kuyumculuktur. Osmanlı kuyumculuğunda biçim, üslup ve estetik açısından başlangıçta İran sanatının etkileri görülmekle beraber Doğu-Batı ülkelerinden kıymetli taşlar ithal edilmesi XVI. yüzyıl ortalarından sonra Van, Diyarbakır, Harput, Sivas ve Mardin gibi kentler başta olmak üzere tüm ülkede metal işçiliğinin ve kuyumculuğun gelişmesini sağlamıştır. Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde sanatkârlar arasında tercih edilen madenler; gümüş, bakır ve pirinçtir. Bunların üzerleri altın, mine ve sır ile renklendirilirdi. Bu yolla gümüş kimi zaman pirinç, kimi zaman altınla bir araya getirip taçlar, gerdanlıklar, aynalar, hançerler, kadın kemerleri, tepelikler, askı ve çeşitli takılar yapılırdı178

.

Sancak genelinde 57 kuyumcu esnafı varken bunların tamamı gayr-i müslimlerden oluşmaktadır.

Diğer esnaf grubu ise marangozlardır. Bölgenin ormanlık alanlarının fazla olmaması orman ürünleriyle ilgili ticari faaliyetleriyle paraleldir. Sancakta 64 marangoz esnafının olması buna delil teşkil etmektedir.

Sancakta bulunan iki tütüncü esnafı dikkat çekicidir. Tütün yüzyılın başından itibaren imparatorluk sınırları içinde eskisinden daha yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Savaşa giden veya ayaklanmaları bastırmak için eşkıya takibinde olan asker için külliyetli miktarda tütün gönderiliyordu179.

Sancakta iki hattat bulunmaktaydı. Hattatlar, yazı sanatları içinde esas itibariyle Hat Sanatı denilen temel etrafında buluşan tezhip, ebru gibi süsleme sanatlarından ve yazma kitapların hem belgesi hem de tezyinatından sayılan minyatürden oluşur. Ayrıca hat sanatı gerek uygulayıcılar ve gerekse halk tarafından kutsal sayılmıştır. Şiirler, güzel sözler, mısralar, beyitler, atasözleri, öğütler, tarihler bu yazıyla daha da güzellik kazanmışlardır. Yüzyıllar boyunca sarayların, kasırların, köşklerin, külliyelerin, hanların, kervansarayların kapı ve pencere alınlıklarına, kubbe kasnaklarına, dış duvarlarına, çeşmelerin köprülerin, bendlerin kitabelerine, mezar ve menzil taşlarına hat sanatıyla süslenmiş ve kahvelere kadar süslü çerçeveler tezhipler içinde yerleştirilip asılarak duvarlar bezenmiştir180_{. XIX. Yüzyıl boyunca meşhur âlim ve mutasavvıf ile}

seksenyedi icazetli âlim ve onsekiz meşhur hattatın Harput’taki medreselerden

178

Erol Özbilgin; Bütün Yönleriyle Osmanlı, İstanbul 2004, s. 579.

179 _{Halime Doğru; “Silistre Sancağında Harcamalar ve Vergiler”, Rumelide Yaşam, İstanbul 2007, s. 175-}

180.

100

yetiştiğini kaydeden181

bu rakamlar 1823-1863 yılları arasındaki Harput’un ilim ve kültür seviyesi hakkında bir fikir vermesi bakımından önemlidir

Yaygın mesleklerden biri de berberliktir. Sancak genelinde 76 Berber Esnafı vardır. Berber dükkânları ilkel bir sağlık ocağı gibi çalışıyordu. Berberler, diş çektikleri gibi zaman zaman sünnet de yaparlardı. Gezici bazı berberler köyleri dolaşarak da mesleklerini icra ederdi. Bütün bu çalışma gayretlerine rağmen berberler dar gelirli kimselerdi182.

Harput’ta gıda sektörüne hizmet eden fırınlar, ekmekçi dükkânları ve helvacılar vardı. Fırın ve ekmekçi dükkânlarının sahiplerinin genellikle değirmen hisseleri de bulunuyorlardı. Ekmek yapmak için kendi değirmenlerinden gelen unu kullanıyorlardı. Asıl bu konuda Helvacı Esnafı dikkat çekmektedir. Helvacılar üretimlerini sancakta pazarladıkları gibi helva dayanabileceği mesafeye kadar da götürüyorlardı183

.Sancak genelinde 40 değirmenci bulunmaktaydı.

Gerek sancak merkezinde gerekse kırsal kesimlerde tarıma dayalı meslekler yaygındı. Küçük çiftliklerde tarla sürmek, ekmekçi, biçmek, ürünü değirmene götürmek gibi her türlü iş aile üyeleri tarafından yapılıyordu. İş gücü yeterli olmayan ile yeterli toprağı olmayan 3475 kişinin Rençberlik yaptığı kaydı bulunmaktadır. Sancak’ta nüfusun % 8,7’ i rençberlikle uğraşıyordu.

Harput Esnaf Teşkilatı incelediğimiz belgeler doğrultusunda esnafların iktisadî güçleri açısından gruplandırılarak değerlendirilmiştir. XIX. yüzyılda diğer kentlerdeki esnaf gruplarını ve faaliyetlerini incelediğimizde esnaf grupları ve esnafların etkinlikleri benzerlikler ve farklılıklar göstermektedir. Sadece kaynakların karşılaştırılmasından Harput’taki esnaf gruplarının o dönemdeki birçok şehirle benzerliklerinin olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin; XIX. yüzyılda Uşak çok hareketli bir ticarî hayata sahiptir. Çeşitli imalathaneler ve el sanatları geniş bir çevrenin ihtiyacını karşılarken aynı zamanda tarım mahsullerinin de pazarlandığı bir şehir durumundadır. Uşak sanatkâr ve esnafının, civar nüfusun ihtiyacını karşılamakla birlikte uzak yerlere de imalatları tüccarlar tarafından ulaştırılmaktaydı184

.

Diyarbakır’da tevzii defterine göre XIX. yüzyılda 46 esnaf grubu bulunmaktadır. 1785–1850 yılları arasında Diyarbakır Şer’iyye Sicillerine göre;

181 _{İshak, Sunguroğlu; Harput Yollarında, s. 158.} 182

Halime Kozlubel Doğru; 1844 Nüfus Sayımına Göre Deliorman ve Dobruc, s. 167

183_{Halime Kozlubel Doğru; 1844 Nüfus Sayımına Göre Deliorman ve Dobruca, s.167.}

184 _{Esma Özlem Tiryaki; Tanzimat Döneminde Antep Teşkilatı (Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler} Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep 2006, s. 75-80.

Diyarbakır’daki esnaf grupları sayısı 88 olarak tespit edilmiştir. Diyarbakır’daki Esnaf grupları iktisadi güçleri açısından tasnife tabii tutulduğunda XIX. Yüzyılda Diyarbakır’da faaliyette bulunan esnaf grupları arasında Cullah, Bakkal, Bezzaz, Hallaç, Haffaf, Debbag, Habbaz ve Boyacı esnafları en önde gelen grupları teşkil etmekteydi. Özellikle Hallaç, Cullah, Bezzaz esnafının şehir ekonomisinde önemli bir rolü vardı. Boyacı esnafı da, bu iş kollarına bağlı olarak esnaf grupları arasında önemli bir yere sahipti. Tüketime yönelik malları satan Bakkal ve benzeri esnaf grupları da, her dönemde olduğu gibi, şehir esnafı arasındaki önemini bu dönemde de korumaktaydı185.

1825–1826 senesine ait bir tevzi defterinde Halep’teki esnaflar 43 gruba ayrılmıştır. Tarh edilen vergilerden anlaşıldığına göre en önemli esnaf grubu, kendilerine tarh edilen toplam verginin % 14,8’ini ödeyen Destgâhlardı. Bunu % 7,56 ile Simkesan, % 7,32 ile Kassaban, % 6,15 ile Bakkalan- Bazarbası, % 4,225 ile Emtia-ı Müsâbin ve % 4, 02 ile Debbağan esnafı izlemekte idi. Buna göre Halep’te en önemli esnaf grubu dokuma esnafıdır. Bu gruplar sadece tevzi edilen sâlyâneye muhatap gruplardır186

.

İstanbul kadar olmasa bile, Anadolu şehirleri içerisinde en fazla esnaf gruplarının faaliyette bulunduğu yer Bursa olup, aynı zamanda dükkân sayısı bakımından da en yüksek orana sahiptir. Toplam 117 esnaf grubu bulunmaktadır187

. XIX. yüzyılda Ankara’da 75 esnaf, Sivas’ta 58 esnaf grubu var iken, Selanik’te esnaf teşekkülü sayısı 87’dir188

Sonuç olarak, bölgesel yakınlık bakımından Diyarbakır Harput şehirleri arasında şehirde ön plana çıkan esnaf gruplarının benzerlikleri dikkat çekicidir. Yine Uşak, Halep, Diyarbakır, Antep, gibi şehirlerde de dokumacılık ve deri iş kolları yer almaktadır. Bugün de bu özelliklerinin devam ettiğini söyleyebiliriz.

185_{İbrahim Yılmazçelik. XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Diyarbakır (1750–1840). Türk Tarih Kurumu Basım}

Evi, Ankara 1995, s. 308-311.

186 _{Hilmi Bayraktar; XIX. Yüzyılda Halep Eyaleti’nin İktisadi Vaziyeti, Fırat Üniversitesi Orta - Doğu}

Araştırmaları Merkezi Yayınları No:8, Fırat Üniversitesi Basım Evi, Elazığ 2004, s. 99.

187 _{Musa Çadırcı; Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, s. 135-139.} 188_{Ömer Demirel; “Osmanlı Esnafı 1750–1850”, Türkler, C. XIV, Yeni Türkiye Yay, Ankara 2002, s.}

102

Tablo 40. Sancakta Dördün Altında Mensubu Görünen Meslekler

Meslek Adı Şahıs Sayısı Meslek Adı Şahıs Sayısı

Aşçı 1 Muytab 2 Attar 3 Mumucu 2 Abacı 3 Mezarcı 1 Bakırcı 1 Kebepçı 2 Bağcı 1 Lüleci 3 Balıkçı 1 Paçacı 1 Camcı 1 Tarakçı 1 Canbaz 4 Tekyeci 1 Çoban 4 Tütüncü 2 Çıkrıkçı 1 Dülger 1 Ekmekçi 1 Sazcı 2 Hattat 2 Boğçacı 1 Hancı 1 Hekim 1 Helvacı 1