CHP’NİN YAN KURULUŞLARI OLARAK HALKEVİ VE DERNEKLER
3.2. DERNEKLERİN CHP MALATYA TEŞKİLATI İLE İLİŞKİLERİ
CHP tek partili yıllar boyunca birçok kültür kurumu, yardım derneği, resmi kurumlar vb kuruluşlarla yakından ilgilenirken, bu kuruluşları parti binalarında barındırdığı gibi idare heyetlerini de partililerden oluşturmaya önem verdi.60 1927 CHF Nizamnamesi’nin 40. maddesi partinin bu konudaki hassasiyetini gösteriyor: “Siyasî, idarî, içtimaî, iktisadî, harsî ve bunlara mümasil bilcümle teşekküllerin heyet-i müdirelerine gireceklerin namzetlikleri fırka müfettişleri tarafından tasvip olunduktan sonra ilan olunur”61
CHP Malatya teşkilatı da 1923-1950 yılları arasında özellikle Türk Ocağı, Çocuk Esirgeme Kurumu (Himaye-i Etfal Cemiyeti), Türk Hava Kurumu (Türk Tayyare Cemiyeti), Yardımsevenler Derneği, Kızılay (Hilal-i Ahmer Cemiyeti) ve
56 BCA, 490.01/989.829.2
57 Fırat, 20 Şubat 1940.
58 Bu şubenin faaliyetleri ile ilgili elinde bulunan fotoğrafları verme nezaketinde bulunan Yalçın Karaköylü’ye teşekkür ederim.
59 BCA, 490.01/989.829.2; Cumhuriyetin XV. Yılında Malatya, ss. 32-33. 60 Tunaya, 1859-1952, s. 578.
çeşitli gençlik ve spor kulüpleriyle yakın ilişkiler içinde olduğu gibi -parti tüzüğünün etkisiyle- bu kuruluşların yönetimlerinde de CHP’liler yer almıştır.
3.2.1. Türk Ocağı
Cumhuriyetle birlikte yeniden teşkilatlanan Türk Ocaklarının şubelerinden biri de Malatya’da kuruldu ve ilk yıllarda çoğunluğunu öğretmenlerin oluşturduğu Malatya Türk Ocağı idare heyetinde CHP’li Haşim Beyzade Talat Bey de yer aldı.62 Malatya Türk Ocağına bir bina yaptırmak için 1926 yılında başlayan çalışmalar sonucunda Malatya Valiliği tarafından bir komisyon oluşturuldu ve bu komisyon inşaat çalışmalarını yürütmeye başladı. Komisyonda CHP Malatya mutemedi Sait Fırat başta olmak üzere Şevki Sözen, Talat Ural, İbrahim İpekçi, Adil Özelçi gibi partililer de yer alıyordu. Diğer yandan Ocak binasının yapılacağı arsanın tespit edilmesi, istimlak vb işlemleri için de Belediye tarafından CHP Malatya idare heyeti üyelerinden Yahya Bey’in de aralarında bulunduğu bir heyet oluşturuldu.63 Bu komisyon ve heyetin çalışmaları sonucunda 14 Ağustos 1926 günü Malatya Türk Ocağı binasının temel atma töreni Vali Nevzat Tandoğan’ın da katılımıyla gerçekleştirildi. Törende bir konuşma yapan Malatya Türk Ocağı mümessili Kâşif Ömer Bey64 “…bizi istiklalimize nail eden ve bu suretle böyle hayırlı tesisat için zemin ve zaman ihzar eden büyük Gazimize ve muhterem Başvekilimize bilvesile tazimat-ı takdimatımızı arz ve iblağ eyleriz” diyerek Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e ve Başbakan İsmet Paşa’ya tazim telgrafları gönderdi.65 Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal de 18 Ağustos 1926 tarihinde gönderdiği cevabi telgrafında Kâşif Ömer Bey’e teşekkürlerini iletmiştir.66
CHP bu dönemde Türk Ocağı ile ilişkilerini daha da arttırdı ve Türk Ocağı idare heyetinde CHP’lilerin sayısı artmaya başladı. CHP mutemedi Sait Fırat bu
62 Malatya, 19 Teşrinisani 1341.
63Celal Yalvaç, “Atatürk Evi’nin Öyküsü”,
http://www.malatyahaber.com/haberler/templates/malatya.asp?articleid=2163&zoneid=9&y=24 (30.03.2008)
64 Malatya Türk Ocağı mümessili Kâşif Ömer Bey, Türk Ocaklarının 1927 yılı kurultayına Malatya delegesi olarak katılmıştır. Bkz. Füsun Üstel, İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği:
Türk Ocakları (1912-1931), 2.b., İletişim Yayınları, İstanbul, 2004, s. 254. 65 Malatya, 19 Ağustos 1926.
görevinden sonra Türk Ocağı Başkanlığına seçildi.67 Bunun üzerine Türk Ocağı’nın partiyle olan ilişkileri daha da artmış oldu. 1930 yılına gelindiğinde Türk Ocağı Başkanlığını, aynı zamanda CHP il idare heyeti üyesi olan Gaffarzade Yahya Bey’in yaptığı görülmektedir ki Sait Fırat’ın başkanlığından sonra bir başka parti idare heyeti üyesinin başkanlığa seçilmiş olması Malatya Türk Ocağı’nda CHP Malatya teşkilatının idareyi ele aldığını göstermektedir.68 Bu dönemde Türk Ocağı üyeleri arasında CHP Malatya mutemedi Osman Hilmi Taner de bulunmaktadır.69
CHP’nin kültür kolu olduğunu belirten Türk Ocakları için 1930 yılı yaz aylarında yapılan yerel seçimler bir dönüm noktası oldu. Kimi seçim bölgelerinde SCF adaylarını destekleyen Ocaklıların bu tutumları iktidarın tepkisini çekmişti.70 SCF olayından kısa bir süre sonra da Türk Ocakları kurultay kararıyla kendisini feshetti ve bütün mallarıyla birlikte CHP’ye katıldı.
1930 seçimleri sırasında Malatya Türk Ocağı’nın CHP’yi desteklediği rahatlıkla söylenebilir. Görüldüğü gibi bu dönemde Malatya Türk Ocağı’nın başında bir CHP il idare heyeti üyesi bulunduğu gibi CHP il mutemedi de Türk Ocağı üyesidir. Bu durum da Ocağın ve Ocaklıların tarafını net bir şekilde ortaya çıkarmaktadır. Türk Ocaklarının kendisini feshetmesinden bir süre sonra yapılan 1931 TBMM seçimleri sonucunda da Malatya Türk Ocağı idare heyeti içerisinde yer alan Haşim Beyzade Talat Bey CHP adayı olarak Malatya milletvekilliğine seçildi.
Türk Ocaklarının kendisini feshetmesinin ardından Malatya Türk Ocağı da “menkul ve gayrimenkul bütün emval ve eşyasıyla” CHP’ye devredildi.71 Bu olaydan kısa bir süre sonra Türk Ocağı binası CHP Malatya il binası ve Halkevine çevrildi.
3.2.2. Kızılay (Hilâl-i Ahmer Cemiyeti)
CHP Malatya teşkilatının yakından ilgilendiği ve desteklediği bir kurum da 1920’li yıllarda Hilâl-i Ahmer Cemiyeti şeklinde adlandırılan Kızılay’dır. Resmi bir kurum olan Kızılay ile CHP teşkilatı arasında yakın bir ilişki olmuş ve Kızılay
67 BCA, 490.01/311.1272.2 68 Yeni Malatya, 10 Nisan 1930. 69
BCA, 490.01/312.1274.1
70 Bkz. Günver Güneş, “Serbest Cumhuriyet Fırkası Döneminde Türk Ocakları ve Siyaset”, Toplumsal Tarih, Sayı 65, Mayıs 1999, ss. 11-18.
Malatya şubesi başkanlığını uzun yıllar, CHP teşkilatında yer alan üyeler yapmıştır. Bunlar arasında Sait Fırat ve İbrahim Turfanda yer almaktadır.72
Kızılay’ın idare heyeti üyeleri de CHP il teşkilatı tarafından gösterilen adaylardan oluşmaktaydı ve bu kişiler senelik kongrelerde idare heyetine -tıpkı genel seçimlerde olduğu gibi- “müttefikan” seçiliyorlardı.73
3.2.3. Çocuk Esirgeme Kurumu (Himaye-i Etfal Cemiyeti)
Çocuk Esirgeme Kurumu da tek partili yıllar boyunca CHP’nin yakından ilgilendiği ve desteklediği kuruluşların başında geldi. Dil Devrimi’ne kadar Himaye-i Etfal Cemiyeti olarak adlandırılan bu kurumun Malatya şubesi 1927 yılında kurulmuştu.74 Şubenin başkanlığını ve idare kurulu üyeliklerini kimi zaman CHP il başkanları, kimi zaman da CHP il idare kurulu üyeleri yaptılar. Yine bu kurum düzenlediği kongre, toplantı ve eğlenceleri de CHP il binasında (halkevinde) gerçekleştirmekteydi.75
Çocuk Esirgeme Kurumu Malatya şubesi başkanlarına bakılığında Sait Fırat,
İbrahim Turfanda, Mehmet Şevket Özpazarbaşı gibi CHP il teşkilatının önde gelen isimlerinin bu kurumun başkanlığını yapmış oldukları görülür. Yine uzun yıllar CHP il Başkanlığı yapan Osman Hilmi Taner’in yanı sıra Vahap Salttürk (Saltoğlu), Şevki Sözen, İsmail Kutan ve Ahmet Fırat gibi CHP Malatya teşkilatının üst düzey kurullarında görev yapan isimler de bu kurumun üyeliğini yaptılar.76
3.2.4. Türk Hava Kurumu (Türk Tayyare Cemiyeti)
1925 yılında Malatya şubesi açılan77 ve ildeki en büyük kuruluşlardan biri olan Türk Hava Kurumu tıpkı diğer derneklerde olduğu gibi CHP il teşkilatının denetiminde olan bir kuruluş oldu. Mehmet Şevket Özpazarbaşı, Tevfik Öğüt gibi
72 BCA, 490.01/312.1274.1; BCA, 490.01/311.1272.2 73 Yeni Malatya, 20 Mart 1930.
74
Cumhuriyetin XV. Yılında Malatya, s. 88.
75 Yeni Malatya, 21 Birincikanun 1931; Yeni Malatya, 7 İkincikanun 1932; Fırat, 6 Nisan 1936. 76 BCA, 490.01/312.1274.1; BCA, 490.01/311.1272.2; Fırat, 2 Mart 1943.
önde gelen partililerin başkanlığını yaptığı78 bu kuruluşun idare kurulu üyeleri de CHP teşkilatının çeşitli kademelerinde görev yapan kişilerden oluşuyordu. Örneğin 1930’lu yıllarda Tevfik Temelli, Faruk Yakıncı, Sadık Eti gibi isimler79 ile 1943 yılında İbrahim Turfanda, Bedri İzol80 gibi CHP il idare kurulu üyeliği, Halkevi Başkan ve üyeliği, Belediye Başkanlığı, milletvekilliği vb görevler yapan CHP’li isimler Türk Hava Kurumu Malatya şubesinde yer aldılar. Bu kurum Malatya ilçelerinde de şubeler açtı ve o şubelerde CHP ilçe teşkilatlarının desteğini ve etkisini merkezde olduğu gibi hissettiler.
3.2.5. Yerel Dernekler
Önde gelen bu dernek ve kurumların yanı sıra Malatya’da kurulan yerel derneklerle de parti alakadar oldu ve idare kurullarına kendi üyelerini yerleştirdi. Örneğin Malatya Ticaret ve Sanayi Odası Başkan ve üyelerinin büyük çoğunluğu CHP il teşkilatında daima üst düzeyde görevler aldılar. Abdülkadir Taşangil, İbrahim Turfanda, Mehmet Şevket Özpazarbaşı gibi isimler Malatya Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı yapan ve sonraki yıllarda CHP il başkanı, idare kurulu üyesi, Malatya milletvekili olan isimlerdir.811939 yılında kurulan Yardımsevenler Derneği de tıpkı yukarıdaki dernek ve kurumlar gibi kongre ve toplantılarını halkevinde yapmıştır. Halkevinin çeşitli komitelerinde başkanlık yapan ve aynı zamanda Çocuk Esirgeme Kurumu Malatya şubesi idare kurulu üyesi olan Melahat Sezener’in Genel Sekreterliğini uzun bir süre yaptığı bu dernek 1940’lı yıllarda Malatya’da etkili çalışmalar yaptı.82 Ayrıca CHP Malatya teşkilatı ildeki çeşitli gençlik ve spor kulüpleriyle de daima yakın temas halinde bulundu ve bu kulüplerin ihtiyaçlarını temin etmeye çalıştı. Bu dernekler arasında görülen Fırat Gençlik Kulübü, Mekik Spor Kulübü, Demir Spor Kulübü adlı kulüplerden Fırat Gençlik Kulübü’nün Başkanlığını CHP merkez ilçe idare kurulu ve Halkevi Spor şubesi Başkanlıklarını da yürüten Ahmet Fırat yapmıştır.83
78 BCA, 490.01/312.1274.1; BCA, 490.01/596.61.6 79 Fırat, 24 Temmuz 1935. 80 BCA, 490.01/596.61.6 81 BCA, 490.01/312.1274.1
82 Fırat, 20 Şubat 1945; BCA, 490.01/312.1273.1; BCA, 490.01/596.61.6 83 BCA, 490.01/682.311.1; BCA, 490.01/596.61.6