Derleme Sözlüğünde İfade Edilişi

"ayğal" kelimesinin güzelliği ifade edişi

Ayğal: Ay parçası gibi. ( ’ Kızılcahamam -Ank.)( c1 s415)

İfadesinde görüldüğü üzere “ay” bir bütün olarak, tek bir bölgeyi değil, kusursuzluğu çok açık şekilde ifade etmektedir. Tarama Sözlüğünde “ay” madesini detaylıca anlattığımız için burada ayrıntıya yer vermedik.

2.Renklerin güzeli ifade edişi

Genel manada renkler üzerinde Nesrin Bayraktar’ın çalışmaları vardır ancak güzellik çerçevesinde incelememiştir. Daha çok dilde eşanlamlı kabul edilen renkler arasındaki farklara değinmiştir. Biz burada renklerin güzellikteki rolünü inceleyeceğiz. Renklerden beyaz, siyah; ak, kara betimlemelerde sıkça kullanılmıştır. Halk arasında beyaz ve siyah daha somut unsurlar için kullanılırken; ak ve kara soyutu ifade eder konumdadır. Örneğin alnı beyaz kullanımı yokken alnı ak gibi bir ifade farklılığı vardır. Yine siyah baht denmez de kara baht denir. Ak sakallı dede ile beyaz sakallı dede cümleleri arasında bile küçük anlam farkları vardır. Yüklenen anlam bakımından renklerin diline kısaca değindik.

Güzeli ifade etmesi için en büyük yük kırmızı, beyaz, siyah; kızıl, al, ak ve kara renklerindedir. Bunlar çevrede de çok fazla kullanılan göz önündeki çarpıcı renklerdir.

Dolayısıyla güzel bir yanak güzel bir kaş, saç vs. betimlenirken benzerliklerinden ötürü bu renkler kullanılmıştır.

(…helva-yi rengin… , s. 96 cilt. 1 )

Yukarıdaki beyitte güzellik unsuru olarak çok fazla karşımıza çıkmayan sarımtırak renk kullanılmıştır.

2.1. “Ak” Renginin Güzeli İfade Edişi

Ak edebî eserlerde en çok yer verilen renklerdendir. Eşanlamlısı olan beyaza oranla daha yaygındır. Ak soyut olarak temizliği, saflığı ve sadeliği ifade eder. Görsel olarak göze hoş gelmesi yönüyle ise ak, özellikle bayanlar için bolca kullanılmıştır. ten, yüz, göğüs, enek yani dikkat çeken uzuvlarda ak, kumral ve esmere oranla daha makbul görülmüştür.

(… ağlık… , s. 48 cilt. 1 )

(…ağlık… , s. 49 cilt. 1 )

(… ak göğüs… , s. 927 cilt. 2 )

(… eneği ak… , s. 1469 cilt.3 )

(… ak göğüs… , s. 1602 cilt. 3 )

(… alnı yüzü ak… , s. 1727 cilt.3 )

(… ak yüz… , s. 2940 cilt. 5 )

2.2. “Al - Kırmızı” Renginin Güzeli İfade Edişi

Kırmızı renk fiziksel anlamda hareketliliği, dinamikliği ve gençliği; duygusal anlamda ise mutluluğu, azmi ve kararlılığı ifade eder. En çok dikkat çeken renklerin başında gelir. Bunun içindir ki gençler için en cazip renktir. Kırmızı göze çarpması ve canlılığı yönüyle de sıcak bir renktir. Tüm bu özellikleri taşımasından dolayı olacak ki kadın güzelliğinde fazlaca kullanılır. Özellikle ak tene al yanak vazgeçilmez güzellerin başında gelir. Kırmızı ile aynı anlamda kullanılan ve Türkçe olan al kelimesi edebi eserlerde daha köklü bir yere sahiptir.

Sözlüklerde aynı anlamda verilmiş olsa da aslında al daha açık bir kırmızıyı ifade eder ve al bayrak gibi daha kutsî manalarda kullanılır. Kıyafet olarak al direk tek rengi değil, daha karışık renkli olan kıyafetleri karşılar: allı yeşilli, allı morlu vs. Kırmızı ise daha çok elma ile birlikte kullanılmıştır. Yanaktaki kırmızılık elmanın kırmızılığına benzetilmiştir. Ve kırmızı ile al uzuvlarda rastgele kullanılmamıştır. Al daha çok yanak ve kıyafet için; kırmızı, yanak ve dudak için kullanılarak güzelliği ifade etmiştir.

(… al… , s.80 cilt. 1 ) (… al yanak… , s. 104 cilt. 1 ) (… kırmızı… , s. 109 cilt. 1 ) (… al yanak… , s. 1664 cilt. 3 ) (… kırmızı dudak… , s.1727 cilt. 3 ) (… kırmızı dudak… , s. 2940 cilt. 5 ) (… al yanak… , s. 4072 cilt. 6 )

2.3.“Lâ’l” Renginin Güzeli İfade Edişi

Lâ’l sözlüklerde kırmızı, al; kırmızı ve değerli bir süs eşyası; dudak anlamlarında kullanılmıştır. kırmızı ve al ile aynı anlamı karşılarsa da kullanım alanı biraz daha daralmıştır. Örneklerde de görüleceği üzere dudak güzelliğini ifade etmek için kullanılmıştır.

(… la’l-i leb… , s.1228 cilt. 2 )

(… la’l-i leb… , s. 2464 cilt. 4 )

2.4. “Kızıl” Renginin Güzelliği İfade Edişi

Kızıl, kırmızı ve al ile aynı anlamı karşılar vaziyette kabul edilmektedir. Ancak kızıl biraz daha keskinliği ve aşırılığı ifade eder. Nesrin Bayraktar konuyla ilgili makalesinde kızılın pembeye dönük kırmızıyı ve eflatun renklerini karşılayarak kullanıldığını ifade eder. Ancak bizim çalışmamızdaki örneklerde keskin kırmızıyı karşılayarak yanağın güzelliğini ifade etmektedir.

(…kızıl yanak… , s. 985 cilt. 2 )

(… yanakların kızılı… , s. 1820 cilt. 3 )

2.5. “Siyah” ve “Kara” Renginin Güzeli İfade Edişi

Ak ve beyaz kullanımı gibi kara ve siyah da edebi eserlerde kararsız bir şekilde yer almaktadır. Aynı kavram alanı içinde aynı anlamı karşılıyor gibi görülse de elbette küçük farklar vardır. kara somut bir renk anlamı dışında soyut-manevi anlamları da yüklenmiştir:“kara yazı, kara baht, kara gün…”Ancak siyahın renk dışında böyle bir kullanımı yoktur. Eserlerdeki varlık göstermelerine baktığımızda karanın daha yaygın olduğunu görüyoruz. kara ve siyah genel olarak kapalılığı sadeliği ve resmiyeti ifade etmek için kullanılır. Fakat bizim çalışmamızda gönül alan kara gözlü, hasret kalınan siyah zülüflü güzeli betimleyişi standart kullanımı dışında ve oldukça yerindedir.

Şiir örneklerimizde dikkatimizi çeken bir yönü, kelimelerin farklı uzuvlar için kullanılmış olmasıdır. Bunda kelimelerin köken itibariyle farklı olmasının etkili olduğunu düşünmekteyiz. Örneklere baktığımızda kara daha çok Türkçe kökenli kelimelerle; siyah Farsça kelimelerle kullanılmıştır. Ama elbette bu durumu tüm kullanımlar için genellemek uygun değildir.

(…siyah zülfün burmaları…, s:765 cilt.2)

(… kara kaş… , s. 1446 cilt. 3)

(… gözleri kara…, s. 1727 cilt. 3 )

(… siyah zülf… , s.2183 cilt. 4 )

(… siyah perçem… , s. 2921 cilt. 5 )

Yukarıdaki dörtlükte karanın “+ca” ile türemiş farklı bir ifade şeklini görmekteyiz. Karaca güncel sözlükte “karaya yakın, esmer” olarak karşılanmıştır. Burada da tam kara değil; karaya yakın gözü ifade etmektedir.

(… kara göz… , s. 4101 cilt. 6 )

2.6. “Hindu” Kelimesinin Güzeli İfade Edişi

Devellioğlu, lûgatında bu kelimeyi “1.Hintli. 2. Satürn. 3. Ben, benek.”olarak anlamlandırmıştır. Bu kelimeyi renkler maddesi altında değerlendirmemizin sebebi edebî eserlerde daha çok “siyah” anlamıyla kullanılmış olmasıdır. Elbette siyah olarak kullanılmasının asıl sebebini de Hintlilerin esmerliğine bağlayabiliriz, millet olarak anlamı ise geri planda kalmaktadır.

(… hindu göz… , s. 1463 cilt. 3 )

2.7. “Ela – Ala” Renginin Güzeli İfade Edişi

Ala, karışık renkli anlamına gelmektedir. Ela ya da ala göz toplumumuzda az bulunan belki de bu yüzden her zaman ilgi gören kahverengi yeşil hatta biraz bal sarısının da eklendiği göz çeşididir. Ortamın ışığına göre renklerin baskınlığı değişir. Aşığın sevdiği herkesten farklıdır ve dikkat çekicidir. Dolayısıyla edebî metinlerde güzel tarif edilirken ela göz bolca kullanılmıştır. Güzellik ifadesi olarak ela ,incelediğimiz eserlerde göz dışında herhangi bir unsur için kullanılmamıştır.

Ela ile aynı anlamı karşılayan “kıyma” kelimesi de göz güzelliğini ifade etmek için kullanılmıştır. Bu kullanıma da madde örnekleri içerisinde yer verdik.

(… ala göz… , s.80 cilt. 1 )

(… gözleri alalar… , s. 80 cilt. 1 )

(… ala gözler… , s. 109 cilt. 1 )

(… ala gözlü dilber… , s.2226 cilt. 4 )

(… kıyma göz… , s. 2531 cilt. 4 ) kıyma: koyu ela renk

2.8. “Gökçek” Kelimesinin Güzeli İfade Edişi

Gökçek, güzel, sevimli(kimse) olarak tanımlanmaktadır güncel sözlükte. Yani bu haliyle bütün olarak güzeli ifade ettiğini görüyoruz. Ancak kelimenin kök halini düşündüğümüzde “gök” ve “gök+çe” kelimeleri karşımıza çıkar. Gök, renk olarak maviliği temsil eder: gök gözlü ifadesi mavi göz için halk arasında yaygın halde kullanılır. Gökçe, “gök rengi, mavi; bu renkte olan; gökle ilgili, semavi; güzel, hoşa giden.” anlamlarını karşılamaktadır. Gökçek kelimesini bu zeminden getirebiliyorsak nasıl bir güzel için kullanıldığının sınırlarını çizebiliriz diye düşünmekteyiz. Gökçek tabirine uygun güzel insan, erkek ve kadın için kullanılmakta,“ak tenli belki sarışın, mavi-yeşil gözlü” gibi bir çağrışımı oluşturmaktadır.

Gökçek kelimesi insan güzelliği dışında farklı unsurlar için de kullanılmaktadır. Örneklerine aşağıda yer verilmiştir.

(… yüzü gökçek… , s. 127 cilt. 1 )

(… gökçek… , s. 985 cilt. 2 )

(…göceklendi… , s. 1716 cilt. 3 )

(… gökçek suret… , s. 1732 cilt. 3 )

(… gökçek yüz… , s. 1733 cilt. 3 )

Gökçek kelimesi sadece yüz güzelliğiyle sınırlandırılmamış; ses, koku ve farklı nesnelerin de güzel yanları bu kelime ile karşılanmıştır.

(… gökçek koku… , s. 1734 cilt. 3 )

(… gökçek koku… , s. 1734 cilt. 3 )

(… gökçek yapılmış saray… , s. 1733 cilt. 3)

(… avazı gökçek… , s. 1734 cilt. 3 )