Goldstein, bir ilim dalının malzemesinin onun esasını teşkil ettiğini, malzeme olmadan ilmî çalışmanın yapılmayacağını ifade eder. Tarihçinin malzemesinin tarih belgeleri, edebiyat araştırmacısının malzemesinin edebî eserler, folklorcunun malzemesinin ise onun folklor adını verdiği malzemeler olduğunu belirtir162.
Goldstein’in de belirttiği gibi malzeme olmadan ilmî çalışma olmaz. Bir folklorcunun da en önemli görevi, derleme yapıp işleyeceği malzemeyi toplamaktır.
Derleme ciddi bir iştir. Emek, çaba, özen ve sabır başarılı bir derleme yapmak için gereken unsurlardan bazılarıdır. Derleme yapacak kişinin bu işe merakı, ilgisi yoksa, bu işi severek yapmıyorsa başarılı bir çalışma yapması ve olumlu bir sonuç elde etmesi beklenemez. Derleme işini severek yapmak başarılı bir ilerleyişin ilk kaidesidir.
Derleme yapacak kişi, öncelikle meseleyi ana hatlarıyla ortaya koymalı, meselenin çerçevesini belirgin çizgilerle çizmelidir. Meseleyi ortaya koymak, derleyicinin daha sonraki aşamalarda işini kolaylaştıracaktır.
Derleme, ya derleyicinin sahaya inerek bizzat kaynaktan yaptığı şekilde ya da mevcut kaynakların taranıp konuyla ilgili malzemenin tespit ettiği şekilde yapılır.
Derleme merakı olanlar ilgilendiği herhangi bir konuda malzeme toplayabilir. Buna karşılık herkes sahada derleme yapamaz. Sahaya inildiği zaman birçok sorunla karşı karşıya kalmak mümkündür. Dolayısıyla derleyici bütün ihtimalleri göz önünde bulundurup sahaya inmelidir.
Niçin yapıldığı bilinmeden yapılan bir derleme çoğunlukla boşa kaybedilen para ve zaman kaybıyla sonuçlanır. Bu sebeple derleme yapacak kişi derlemeyi niçin yaptığını bilmeli ve sonucunda neler kazanacağının bilincinde olmalıdır.
Sahada yapılan derleme çalışmalarını üç aşamada gerçekleştirmek mümkündür: Sahaya çıkmadan önce yapılacak hazırlıklar.
Sahaya çıkma ve kaynak şahıslarla ilk münasebetlerin kurulması. Sahadan derlenen malzemelerin değerlendirilmesi.
2.1.1. Sahaya çıkmadan önce yapılacak hazırlıklar
Saha araştırması yapacak kişi sahaya çıkmadan önce bazı hazırlıklar yapmak zorundadır. Önceden yapacağı hazırlıklar, sahada araştırmacının işini kolaylaştıracak, sağlıklı ve başarılı bir derleme yapmasını sağlayacaktır. Derleyici, sahada derleme yapmadan önce bir araştırma plânı hazırlamalıdır. Hazırlanan bu plânda derlemenin amacı, süresi, derleme yapılacak saha, derlemede kullanılacak metotlar, derleme sırasında gereken araç gereç tespit edilmelidir. Plânlanmadan yapılan derlemeler birçok sorunu beraberinde getirecektir. Plânlı bir derleme, derleyiciye zaman kazandıracaktır.
Derleyici sahaya çıkmadan önce konuyla ilgili kaynakları taramalı; derleme yapacağı sahayla ilgili bilgileri toplamalıdır. Derleyici hem konuya hem de derleme yapacağı bölgeye hâkim olmalıdır.
Derleyici sahaya çıkmadan önce, sahada yetkili biriyle temas kurduğu takdirde çalışmalarının başlangıç aşamasında zorluk çekmeyecektir. Bu kişiler derleyicinin sahadaki malzemeye ulaşmasında da faydalı olacaktır. Sahada hiç ummadığımız bir kişinin, bizi zengin bir kaynağa yönlendirebileceği göz ardı edilmemelidir.
Saha ile ilgili yapılan araştırmalar esnasında kaynak şahıs olabilecek kişiler de tespit edilmelidir. Bu konuda, daha önceden o bölgede temas kurulmuş kişilerden yardım alınabilir. Kaynak şahsın adı, nerede ikamet ettiği, varsa telefon numarası derleyicinin öğrenmesi gereken bilgilerdir.
Derleyici, kaynak şahıslarla yapacağı mülakatlar sırasında soracağı soruları daha önceden hazırlamalıdır. Kaynak şahıslar hakkında yeteri kadar bilgi elde edilebilecek şekilde kısa ve öz sorular hazırlanmalıdır. Lüzumsuz ve uzun cevaplar gerektirecek sorular, araştırmanın amacı dışına çıkmasına ve kaynak şahısların sıkılmasına yol açabilir. Sorulardan bıkan kaynak şahsın, bazen derleme işinin çabuk bitmesi için bildiği bütün malzemeyi vermeyeceği ihtimali unutulmamalıdır.
Başarılı bir derleme yapmak için uygun malzemenin tespit ve temin edilmesi şarttır. Derleyici daha önce belirlediği derleme metoduna uygun malzemeyi yanında bulundurmalıdır. Derleyici, kâğıt, kalem, ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, pil, kaset gibi malzemeleri mutlaka temin etmelidir. Görüntü kaydedilecekse kamera da bulundurulması gereken malzemelerdendir. Derleyici, sahada problem yaşamamak ve zaman kaybetmemek için mümkünse yanında malzemelerin yedeğini de
bulundurmalıdır. Derleme sırasında cihazlardan birinin bozulması, derlemenin aksamasına dolayısıyla zaman kaybına yol açacaktır. Bulanık’ın Balotu köyünde yaptığımız derleme sırasında ses kayıt cihazımızın bozulması ve ardından yedek kayıt cihazını kullanmamız, yedek malzeme bulundurmanın gerekliliğini bir kez daha anlamamıza vesile oldu. Buna karşılık fotoğraf çekimlerini sadece dijital makine ile yapıp yedek çekimler yapmamamız derlememizi olumsuz etkiledi. Dijital makine kullanımını bilmeyen bir arkadaşımızın yanlış bir düğmeye basması 15 günlük emeğimizin heba olmasına ve derlememizin aksamasına yol açtı. Bununla birlikte bu yanlışlık, daha sonraki derlemelerimizde yedek çekimler yapmamız gerektiğini de anlamamızı sağladı.
2.1.2. Sahaya çıkma ve kaynak şahıslarla ilk münasebetlerin kurulması Derleyici, sahaya çıkmadan önce plânını ve gerekli malzemesini eksiksiz tamamlarsa başarılı bir derleme için ilk adımı atmış olur. Bundan sonra derleyiciye sahadaki zamanını iyi değerlendirmek ve kaynak şahıslarla sağlam münasebetler kurmak kalır.
Derleyicinin sahada ilk yapması gereken, kendisi için kalacak bir yer temin etmesidir. Kalacak yeri ayarlamak sağlam bir derleme çalışması için gereklidir. Derleyici, kalacağı yeri kaynak şahısların bulunduğu mekânlara göre ayarlamalıdır. Merkezî bir yer seçmek, derleyicinin işini kolaylaştıracaktır. Derleyici özellikle ulaşım ve iletişim problemi olmayan yerler seçmelidir. İstediği an vasıta bulabileceği ve telefonla aranıldığında kendisine ulaşılabileceği bir yerde kalmak kendisi için faydalı olacaktır. Kalacak yeri ayarlayan derleyici, kaynak şahıslarla ilk münasebeti kurmaya hazır demektir.
Derleyici, daha önce o bölgeden yetkili biriyle görüşmüşse ilk münasebeti onunla kurmalı, onun aracılığıyla kaynak şahıslara ulaşmalıdır. Derleyici daha önce tespit ettiği kaynak şahısları sırayla ziyaret etmelidir. Derleme sırasında kaynak şahıslara önceden hazırlanmış soruları yöneltmelidir. Soruları sorarken kaynak şahsın bir imtihandan geçirildiği havası verilmemelidir. Hatta soruların, sohbet ederken araya konulup sorulması daha doğal bir ortam oluşmasını ve kaynak şahsın sıkılmamasını sağlayacaktır. Özellikle kaynak şahıs kadınsa, doğal ortam oluşturmak zorunlu hâle gelir. Çünkü kadınlar konuşmaktan çekinirler ve bazen bildikleri bütün malzemeyi derleyiciye anlatmaktan kaçınırlar.
Grup içinde yapılan derlemelerde daha fazla malzemeye ulaşmak mümkündür. Böyle durumlarda hem doğal, sıcak bir ortam oluşur, hem de yeni kaynak şahıslar ortaya çıkar. Bulanık’ın Yoncalı köyünde bir kaynak şahısla görüşmeye gittiğimizde kendimizi bir grubun içinde bulduk. Kaynak şahısla sohbete başladıktan sonra orada bulunan birçok kişinin söze katıldığını gördük. Sohbetin sıcaklığı arttıkça mâniler birbiri ardınca sıralanmaya başladı. Bir kaynak şahısla görüşme amacıyla gitmişken üç kaynak şâhısa daha ulaşmış olduk.
Sahadaki derleyicide bulunması gereken en önemli özellik, sabırdır. Derleme işi, sabır ve azim gerektiren bir iştir. Bazı kaynak şahıslar, ilk görüşmede konuşmaktan çekinirler. Derleyici, göstereceği sabırla kaynak şahısla arasında samimi bir bağ kurmaya çalışmalıdır. Bazen kaynak şahıs konunun dışına çıkıp farklı konulardan bahsedebilir. Böyle durumlarda derleyici kaynak şahsın sözünü kesmemeli, sabırla dinlemelidir. Anlatılanlardan kendi konusuyla ilgili olanları seçmeli ya da anlatılanlarla konusu arasında bağ kurmaya çalışmalıdır.
Derleyici sahaya ineceği zamanın uygun olmasına dikkat etmelidir. Gittiği bölgede işlerin yoğun olduğu bir zamanı seçmemelidir. Bağ bahçe işleriyle, ekinleriyle ve hayvanlarıyla uğraşan kaynak şahıs, derleyicinin soracağı sorulardan çok, işine zaman ayırır. Dolayısıyla derleyiciyi kısa süren münasebetlerle geçiştirmeye ve bir an önce işine dönmeye çalışacaktır. Kısıtlı bir zaman diliminde yapılan görüşmeler, derleme açısından olumlu bir sonuç vermez.
Derleyicinin sahada dikkat etmesi gereken bir husus da bölge insanına yakın ve samimi olmaya çalışmasıdır. Gittiği bölgenin insanı, kültürü, gelenek göreneği hakkında daha önce araştırma yapan bir derleyici daha başarılı olur. Gittiği bölgenin insanından farklı görünen ve farklı davranışlarıyla dikkat çeken derleyici, kaynak şahsın kendisinden uzaklaşmasına yol açabilir. Buna bağlı olarak derleyici, ilk münasebetlerde sağlam bir bağ kurmak istiyorsa o bölge insanı gibi olmalı, gerektiğinde belirli kurallar çerçevesinde rol yapmayı bilmelidir.
Sahada aynı konuyla ilgili bir kişiyle görüşmekle yetinilmemeli, kaynak şahıs sayısını mümkün olduğu kadar artırmalıdır163. Daha çok kişiyle görüşmek daha çok malzeme elde etmeyi sağlar.
Derlemeden doğru ve güvenilir bir sonuç almak için çok sayıda kaynak şahsa ulaşmak gerekir. Bazı kaynak şahıslar, derleyiciyi bilmediği, haberdar olmadığı başka bir kaynak şahsa yönlendirebilir. Bu sebeple görüşülen kaynak şahıslara konuyla ilgili görüşebileceği başka şahısların olup olmadığı sorulmalıdır.
2.1.3. Sahadan derlenen malzemelerin değerlendirilmesi
Derleyici, sahadaki çalışmalarını, sahaya inmeden önce hazırladığı plâna göre gerçekleştirir. Kaynak şahıslarla görüşüp malzemeyi derledikten sonra derleyici son kontrollerini yapmalıdır. Derlediği malzemeyi günü gününe kaydeden derleyici, bilmediği unsurları, açıklama gerektiren konuları, kaynak şahıslarla son bir defa daha görüşüp açıklığa kavuşturmalıdır.
Kaynak şahıslarla görüşen derleyici, onlara memnuniyetini ifade etmelidir. Derleyici, memnuniyetini kimi zaman onları mutlu edecek birkaç güzel sözle kimi zaman onlara vereceği küçük hediyelerle belirtebilir. Bazı kaynak şahıslar için derleyiciye faydalı olma düşüncesi, hediyeden bile önemlidir.
Derleyici, sahadan ayrılmadan önce kaynak şahıslardan gerektiğinde onlara tekrar ulaşabileceği bilgileri almalıdır. Derlediği malzemeyi değerlendirme aşamasında kaynak şahıslara tekrar başvurma ihtimalini göz önünde bulundurmalıdır.
Derleyici sahadan derlediği malzemeyi tasnif etmelidir. Tasnif ederken kolaylık sağlaması açısından fişleme metodunu kullanmalıdır. Fişleme metoduyla derlenen malzeme belirli başlıklara göre sınıflandırılır. Böylece bilgi toparlanmış ve sistemleştirilmiş olur. Bundan sonra derleyiciye malzemeyi analiz etme ve sonuca ulaşma işi kalır.