Bu çal³ma kapsamndaki en önemli unsurlardan biri, üzerinde deneylerimizi gerçekle³tirece§imiz Türkçe derlemdir. Türkçe için bir kaç derlem çal³mas ya- plm³tr. Ancak bu derlemlerden ara³trmaclara açk olanlar eksik bilgiler içer- mektedir. Özellikle söylem analizleri için çok uygun de§ildir. Çünkü derlemin içerdi§i söylemler sral ve tutarl tümcelerden olu³mamaktadr. Tümce düze- yindeki çal³malar için uygun olmasna kar³n, söylem düzeyi için çok uygun- de§illerdir. Bir ba³ka olumsuzluk ise artgönderimsel ili³kilerin bu derlemlerde belirtilmemi³ olmasdr. Bu çal³mada ihtiyaç duyulan ve üzerinde deneyler ya- placak olan derlemin artgönderimsel ili³kilerinin belli olmas gerekir. Bu neden- den dolay 20 farkl çocuk hikayesinden olu³an bir örnek derlem olu³turulmu³tur. Bu derlemin toplam 10165 kelimeden olu³ur ve içindeki adl says ise 1114'tür. Bu adllar tiplerine ve derlemdeki oranlarna göre ³u ³ekilde sralanr;
1. %82.3 ki³isel adl (personal pronoun) 2. %6.6 yerel adl (locative pronoun) 3. %10.7 dönü³lü adl (re exive pronoun ) 4. %0.4 kar³lkl adl (reciprocal pronoun).
Derlem özellik-de§er ³eklinde bir veritaban tablosu olarak kaydedilmi³tir. Bu derlemin özelliklerini ³u ³ekilde sralayalm.
• Durum Eki: Adln ya da aday öncülün dilbilgisel durum eki; Yaln hali, Belirtme Hali, Yönelme Hali, Ayrlma Hali, lgi Hali, Bulunma Hali
• Açklk : Bir adln açk ya da bo³ olup olmad§
• Adl Tipi : Olas adl tipleri ki³isel, yerel, dönü³lü ve kar³lkl.
• Anlamsal Tip : Bir ö§enin olas anlamsal tipleri insan, hayvan, bitki, yer, cansz varlk ve soyut varlk olabilir.
• Ki³i Say: Ki³i say bilgisi bir ö§enin tekil-ço§ul olma durumu ile 1., 2. ve 3. ki³i olma durumu.
• Pozisyon: Ö§enin hangi söylemde, hangi tümcede ve hangi srada ol- du§u
• Öncül Pozisyonu Bir adln i³aret etti§i öncülün pozisyonu
• Gönderimsel fade: Bir söylem varl§nn gönderimsel ifade olup ol- mad§
Yaplan tüm artgönderim çal³malarnda kullanlan özellik says
([McCarthy ve Lehnert, 1995.]) 8'den ([Aone ve Bennet, 1995.] )66'a kadar de- §i³ebilmektedir. Sistemimiz yar otomatik oldu§u için bu özelliklerin bir ksm elle bir ksm yardmc kütüphaneler ile otomatik olarak gerçekle³tirilmi³tir. Özelliklerin elle girilmesi için java ile yazlm³ bir arayüz tasarladk. ekil 4.1'de de görülen arayüz ile derleme yeni söylemler girebiliyoruz ve onlar güncelle- yebiliyoruz. Kullanlan bu arayüz ayn zamanda web tabanl bir versiyona da sahiptir. Bu web arayüzü ile birçok ki³i ayn anda sisteme ba§lanp söylem dahil edebiliyor.
Derlemdeki bu özelliklerin bazlar yardmc kütüphaneler kullanlarak oto- matik girilmi³tir. Bu açdan olu³turulan sisteme yar-otomatik artgönderim çö-
ekil 4.1: Derlem Girme ve Güncelleme Arayüzü
zümleme sistemi denebilir. Bu yardmc kütüphanelerden biri biçimbilimsel ana- liz yapan Zemberek Kütüphanesidir 1
Girilen söylemlerin geni³li§i içerdi§i adllarn gönderimde bulundu§u öncül- leri kapsayacak ³ekilde belirlenmi³tir. Yani gereksiz tümceler söylemden çkar- lm³tr. Bu nedenden adllarn oran çokmu³ gibi durmaktadr. Her bir adln öncülü mutlaka söylem içerisinde bulunmaktadr. Derlemdeki en büyük söylem 26 tümceden olu³ur.
4.2 Gönderimsel fadelerin Tespiti
En önemli a³amalardan biri söylemdeki ö§elerin birer söylem varl§ olup olma- d§na karar vermektir. E§er bir ö§e söylemde gönderimsel varlk olamyorsa, daha sonraki tümcelerden ona bir gönderimde bulunulamaz. Bu anlamda, bir söylem ö§esi söylem varl§ olamyorsa bir adln olas öncülü de olamaz ve öncül aday listesinden çkarlr. [Turan, 1996] bu olgu için a³a§daki kurallar tanmla- m³tr. Bu kurallarn bazlar çal³mada olu³turulan derlemin i³aretlenmesi için kullanlm³tr. Kullanlan kurallar ³u ³ekilde sralanabilir.
1Zemberek biçimbilimsel analiz yapmak için kullanlan açk kaynak bir yardmc Java
API'sidir. Kelimelerin kökünü bulma, eklerini belirleme gibi sözlük düzeyi i³lemleri yapa- bilmektedir.
1. Belirtisiz yüklemsel nominaller (inde nite predicative nominal ) söylem varl§ olu³turamazlar.
Her ³ey sonsuz bir yar³.
Ben sevmem yar³lar/*onlar (4.1)
Yukardaki söylemde birinci tümcedeki yar³ (inde nite predicative nomi- nal) belirtisiz yüklemsel oldu§undan onlar adl ile gönderimsel bir ili³ki içinde olamaz.
2. Bir i³aret ile kullanlan ad bir söylem varl§ olu³turur.
u elbise çok güzel görünüyor. Onu denemek istiyorum. (4.2)
Yukardaki söylemde elbise bir isimdir ve ³u i³areti ile kullanlm³tr. Bu kullanm bir söylem varl§ olu³turdu§undan elbise söylem varl§na Onu adl ile ula³labilir.
3. (Accusative case) Belirtme durum eki genel anlamda kullanlan isimleri söylem varl§ yapabilir.
Ben hayvanlar severim. (4.3)
Onlarn ac çekmelerini istemem.
Bu söylem örne§inde, hayvanlar bir söylem varl§dr. Çünkü belirtme du- rum eki ile kullanlm³tr. Dolays ile bir adl ile ula³labilirler.
4. Belirtme taks içindeki generic kullanlan isimler söylem varl§ olu³turu- lar. Fakat belirtme eki yoksa bir söylem varl§ olu³turamazlar.
Ben eti severim. (4.4)
Onu her zaman yerim.
Yukardaki söylemde et ad belirtme durum eki ile kullanlm³tr. Dolays ile ula³labilir. Ancak a³a§daki söylemde et ad hiçbir durum eki taks almam³tr. Sonuç olarak bir söylem varl§ olu³turamaz ve bir sonraki tümceden yaplacak adlsal gönderme hatal olur.
Kasap iyi et satar. (4.5)
Ben hep eti *ondan alrm.
4.3 Bilgi Tabanl Çözüm Önerileri
Bu bölümde artgönderim çözümü için uygulanacak bilgi tabanl yöntemlerden bahsedilecektir. Bu yöntemler dilbilim çal³malarndan olu³turulan teoriler üze- rine kurulur ve baz kurallardan olu³ur. Bu yöntemlerden bazlar daha önce tart³ld. Bu bölümde bu yakla³mlardan ikisi ele alnarak Türkçe derlem için baz denemeler yaplacak ve sonuçlar tart³lacaktr.
4.3.1 Merkezleme Tabanl Çözüm Önerisi
Merkezleme Tabanl yakla³mlardaki süreç daha önceki bölümlerde bahsedilmi³- tir. Bu çal³mada uygulanan Merkezleme Teorisine dayanan yöntem ayrntl bir ³ekilde ele alnacaktr. Sistemin bir ak³ ekil 4.2'de gösterilmi³tir. Bu ³ekilde sistem dokuz a³ama ile ifade edilse de her a³ama kendi içersinde ba³ka a³amalar içerebilmektedir.
(1) nolu ö§e, i³lenmi³ metin (Annnotated Text), daha önceki süreçlerden (sözdizimsel, anlambilimsel, biçimbilimsel analizlerden) geçti§inden, bu analiz- lere ili³kin i³aretleri ve bilgileri içermektedir. (2) nolu a³amada gönderimsel ifadeler, (3) nolu a³amada adlsal ö§eler belirlenir. (4) nolu a³ama her bir adl için bir iterasyon ba³langcn ifade eder. Sistem her seferinde bu noktaya geri döner. (5) nolu a³ama ise adldan önce gelen tüm öncüllerin listesini içerir. Merkezleme Kuram gere§ince her bir adl hep bir önceki tümcedeki öncüllerle ba§lant olu³turur. Dolays ile bu a³amada bir önceki tümcede yer alan öncüller listelenir.
Aday Öncüllerin Ayklanmas
(6) nolu a³ama ayklama a³amasdr. Her bir gönderge ya da adl için onu ön- celeyen bir aday öncül listesi olu³turduktan sonra bu listenin ayklanmas ve gereksiz öncüllerin listeden çkarlmas gerekir. Bunun için önce gereksiz ön- cüllerin belirlenmesi gerekiyor. Uygulanan yöntemler sözdizimsel ve anlamsal olabilir. Sözdizimsel ayklamada adln say ki³i bilgisiyle ona aday olacak öncü- lün say ki³i bilgisinin ayn ya da tutarl olmas gerekiyor. ngilizce için geçerli olan cinsiyet (gender) uyumu Türkçe için geçerli de§ildir. Öte yandan adl, ana tümcenin ya da yan tümcenin öznesi pozisyonunda ise o tümcenin yüklemiyle ki³i-say uyumu içinde olmaldr. Bu ko³ullara uymayan aday öncüller listeden