5. HUKUKİ DÜZENLERDE SİVİL İTAATSİZLİK
5.1. Demokratik Toplumlarda Sivil İtaatsizlik
Habermas’a göre kendinden emin olan tüm demokratik devletler politik kültürlerinin zorunlu bir unsuru olduğundan sivil itaatsizliği kendi yapılarının ayrılamaz bir parçası olarak görmektedirler.128 Kaboğlu, duyarlılıktan direnişe
126 Yakup Coşar, s.15
127 Habermas, Sivil İtaatsizlik…, 126 128A.g.e, s. 126
giden süreçte birey olma bilincinin vurgulanması gerektiğini ifade etmektedir. Zira birey olma bilincinin yüksek olmaması otoriter rejimlerin ortaya çıkmasında son derece önemli bir rol oynar. Siyasal otoritenin özgürlükleri ihlal etmesine mani olmak amacıyla kişinin yönetime dahil olması modern demokrasilerin en temel unsurudur.129 Bu bağlamda hukuk devletlerinde birey olmanın en önemli ifadelerinin başında sivil itaatsizlik gelmektedir. Herşeyden önce olgun siyasal kültürlerde vatandaşlara bu katılım türlerini ve boyutlarını öğretmektedir. Buna paralel olarak da toplumsal örgütlenme derecesi yoğunlaşmaktadır. Bu da hak ve özgürlüklerin yaratılmasının/genişletilmesinin,130 çoğunlukçu demokrasinin çoğulcu ve katılımcı demokrasiye dönüşmesinin,131yani demokratikleşmenin lokomotifi işlevini görmektedir.132 Sivil itaatsizlik, o toplumdaki düşüncelerin özgürce ifade edilmesini mümkün kılar. İnsanlar, adalet beklentileri karşısında ortaya çıkabilecek şiddet uygulamalarını önlemede ve bertaraf etmede önemli bir işlev görür. Yoğun haksızlıkların yaşandığı hallerde şiddet içeren gelişmeler başlamadan sivil itaatsizlik emniyet supabı gibi rol oynayacaktır.133
Arendt’a göre, politika şiddeti kabul etmeyen insancıl bir etkinlik olması sebebiyle sivil itaatsizlik anayasal bir yapı altında şiddet içermeyen politik eylemdir.134 Politik eylemin taşıyıcısı olarak sivil itaatsizlik, vatandaşı ve vatandaşlar arası kamusal iletişimi tanımlayan bir demokrasi anlayışında
129Şeniz Ambarlı,, s. 323-325.
130 E. Dağtaş, Giriş Yazısı. İçinde: Erdal Dağtaş (der.), Türkiye’de Sivil İtaatsizlik Toplumsal
Hareketler ve Basın. Ütopya Yayınevi, Ankara, 2008, s. 323.
131 Bülent Tanör, Anayasa Hukuku Açısından Sivil İtaatsizlik, Argumentum Dergisi, S: 36-41,
1993, s. 703.
132 E. Dağtaş, s. 8.
133 Hayrettin Ökçesiz, s. 159.
134 Nilgün Toker, Vicdani Red, Sivil İtaatsizlik ve Antimilitarizm: İtaat Etmeme ve Direnme, Der:
dönüştürücü/değiştirici bir işlev görür. Sivil itaatsizlik, sadece kamusal nitelik taşıması halinde değitirici/dönüştürücü potansiyele sahip olur şeklindeki görüşler ile örneğin Habernas’ın yasanın geçerlililiğinin kamusal alanda tesis edilmesi gerektiğine yönelik tezi ile birleştirildiği zaman sivil itaatsizlik demokrasi için kaçınılmaz olur135. Sivil itaatsizliğin dönüştürücü rolü, alternatif konuşma biçiminin dayanağı “samimi, nazik, karşıyı dikkate alan, dinlemesini bilen, ikna olmaya hazır bir tutuma sahip insanlar” vasıtasıyla yapılabilecek bir konuşma üslubu ile iletişim merkezli bir kamusal alan anlayışıdır.136 Jonh Rawls’a göre, kurallarına uygun bir şekilde gerçekleştirilen sivil itaatsizlik eylemleri adaletli olan kurum ve kuruluşların korunmasına ve daha güçlü hale gelmesine katkı sağlayarak anayasal sistemin istikrarını da tesis eder.137 John Rawls’ın adil toplum tasarısına göre ise doğal durumdaki insanların kendi aralarında anlaşarak bir toplumsal sözleşme yapacaklarını, bu sözleşmenin bir takım kurallarının özel olarak da eşit özgürlükler ve eşit şans ilkelerinin ihlal edilmesine karşı sivil itaatsizlik gibi bir tedbiri öngöreceklerini var sayar.138
Ayrıca, Arendt, sivil itaatsizliğin Amerika’ya has bir olay olduğunu ileri sürmekte olup bu iddiayı da Amerika’nın yatay bir sözleşme temelinde kurulduğunu, diğer bir ifadeyle insanların kendi aralarında anlaştıktan sonra bu anlaşmanın şartlarına uygun bir devlet meydana getirdiklerini, bu devletin de farklılık ilkesini kabul ettiğini ifade etmek suretiyle gerekçelendirmektedir. Arendt, gerçekte Amerikan
135 Toker, a. g. e., s. 89.
136 M. K. Coşkun, Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler, Dipnot Yayınları, Ankara, 2007,
s. 101.
137 J. Rawls, Sivil İtaatsizliğin Gerekçelendirilmesi. Cogito, S:67, 2011, s. 177. 138 Yakup Coşar, s. 16
demokrasisinin, siyahların ve Kızılderililerin bu başlangıçtaki sözleşmenin dışında tutularak kurulduğunu söyler.139 Bu bağlamda, sivil itaatsizliğin düzeltme mekanizmalarından biri de, demokratik hukuk düzenlerinde dışlanan yani toplumsal sözleşmenin dışında tutulan azınlıklıklara karşı etkin bir görev üstelenmesidir. Azınlık kavramı, yalnız dini, etnik ve bölgesel azınlıkları değil, farklı yaşam ve davranış biçimleri olan grupları da kapsayan bir kavram olduğundan, devlet farklılıklar ilkesini göz önüne alarak onlara toplumsal sözleşmenin sınırları çerçevesinde istedikleri biçimde yaşama hakkı tanımalıdır. Demokratik bir hukuk düzeninde, ilk olarak;
“toplumda bağlayıcı nitelikteki kararların alınması sürecinde bu bağlayıcı kararlardan etkilenecek yahut bunların uygulanmasından potansiyel olarak etkilenme olasılığında olan bütün kesimler birey ya da grup olarak, aktif bir şekilde bu kararların alınmasındaki tartışma sürecine kendi ilgilerini, istemlerini katabilme özgürlüğüne sahip olmalıdırlar.”140
İkinci olarak ise, karar verme sürecinde herkesin kendi talepleri doğrultusunda söz söylemeleri imkanını tanır. Böyle bir demokratik hukuksal düzen ile sivil itaatsizlik ilkeleri arasında ilkesel anlamda bir sorun yoktur. Bu ortamda, sivil itaatsizlik demokratik düzenin bir aracı olarak toplumun kendini geliştirmesi, yenilemesi ve sorgulamasını yani doğru olana doğru atılan adımlarda önemli bir işlevsellik kazanır. Gerçek manada bir hukuk devleti, sivil itaatsizliği yapısında gerekli olabilecek olan düzeltmeler adına bir çağrı mekanizması olarak addedip bu
139 Arendt, Sivil İtaatsizlik s. 112
140 Levent Köker, Avrupa’da Etik, Din ve Laiklik, Abel, Arkoun, Mardin, Metis Yayınları,
çağrıya karşı hassas yaklaşmak zorundadır.141