Çalışmada, bağımlı ve bağımsız değişkenlerin nasıl belirleneceğine dair kapsamlı bir literatür araştırması yapılmıştır. Literatür araştırması ve ülkemiz finansal sistemi de göz önüne alınarak, değişkenler belirlenmiş ve modeller oluşturulmuştur.
Çalışmada bağımlı değişken olarak kukla değişken yerine sürekli değişken kullanımı benimsenmiştir. Bağımlı değişken olarak; firma tarafından kullanılan türev ürün sözleşme tutarlarının logaritması alınmıştır. İlgili firmanın kullanmış olduğu türev ürün; döviz türev ürün, faiz türev ürün ve bunların toplamından oluşan toplam türev ürün olmak üzere üç ayrı sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Fiyat (emtia) türev ürünler araştırılsa da kullanımlarının sınırlı olması nedeniyle ayrı bir bağımlı değişken olarak alınmayıp, toplam türev ürünlere dâhil edilmiştir.
Veri setine dâhil olan türev ürün sözleşme tutarlarının finansal tablolarda ayrı bir kalem olarak belirtilmemesi sebebiyle dipnotlarda araştırma yapılmıştır. Şirketin bilançosunda türev ürünler ile ilgili bir kalemin olması, o şirketin türev ürün kullandığına ilişkin fikir verebilir ancak bu değerler türev ürün sözleşme büyüklüğü olarak kullanılamaz. Çünkü bu değerler; türev ürün ile ilgili değerleme farklarını ve kar/zarar durumlarını gösterir.
Türev ürünün çeşidi, büyüklüğü, vadesi vb. kavramlara ulaşabilmek için dipnotların incelenmesi gerekir. Bu çalışmada da veri setinde bulunan şirketlerin dipnotlarında; “türev”, “forward”, “opsiyon”, “swap”, “futures”, “riskten korunma”, “vadeli işlem”, “vadeli döviz, “takas”, “döviz riski” ve “faiz riski” gibi kelimeler aratılmıştır. Aratılan kelimelerden herhangi birinin bulunması halinde detaylı incelemeye geçilmiştir. Şirketin aynı dayanak varlık için almış olduğu farklı pozisyonlar (kısa ve uzun pozisyon) var ise bu pozisyon değerleri toplanmıştır. Araştırma sonucu bulunan türev ürün sözleşme tutarının Türk Lirası cinsinden karşılığı var ise sete aynen aktarılmıştır. Türk Lirası cinsinden karşılığı dipnotlarda yer almayan türev ürün sözleşmeleri için ise Türk Lirasına çevrim yapılmıştır. Çevrim için; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A.Ş tarafından ilan edilen yılsonu efektif satış kuru kullanılmıştır.
Çalışmada bağımsız değişken olarak; büyüklük, büyüme fırsatı, karlılık, kurumsallık, likidite, finansal sıkıntı, faiz riski ve döviz riski gibi kavramlara ait göstergeler kullanılmıştır.
Büyüklük ölçütü olarak; aktif toplamının logaritması alınmıştır. Büyüklük artışının, türev ürün kullanımını artıracağı beklenmektedir. Yani büyüklük ile türev ürün kullanımı arasında direk yönlü doğrusal bir ilişki olacağı düşünülmektedir.
Büyüme fırsatı ölçütü olarak; araştırma geliştirme giderlerinin net satışlara oranı kullanılmıştır. Yüksek büyüme fırsatına sahip şirketlerin türev ürün kullanımına olan eğilimlerinin de fazla olacağı beklenmektedir. Yani büyüme fırsatı ile türev ürün kullanımı arasında direk yönlü doğrusal bir ilişkinin olacağı düşünülmektedir.
Karlılık göstergesi olarak; öz kaynakların karlılığı (net karın öz kaynaklara oranı) kullanılmıştır. Karlı bir finansal yapıya sahip olan şirketlerin risk alma iştahlarının daha az olacağı beklenmektedir. Yani karlılık ile türev ürün kullanımı arasında ters yönlü doğrusal bir ilişki olacağı düşünülmektedir.
Kurumsallık ölçütü olarak; firma yaşının logaritması kullanılmıştır. Firma yaşı; ilgili dipnot yılından, firmanın kuruluş yılının çıkarılması ile elde edilmiştir. Kurumsallaşma ile türev ürün kullanımı arasında direk yönlü doğrusal bir ilişkinin olacağı düşünülmektedir.
Likidite göstergesi olarak; ASİT-test oranı kullanılmıştır. ASİT test oranı; stokların dönen varlıklardan çıkarılıp kısa vadeli yabancı kaynaklara oranlanması ile elde edilmiştir. Düşük likiditeye sahip firmaların daha fazla türev ürün kullanacağı beklenmektedir. Türev ürün kullanımının likidite artırıcı bir özelliği olması sebebiyle; düşük likiditeye sahip olan şirketler türev ürün kullanmaya yöneleceklerdir. Yani likidite ile türev ürün kullanımı arasında ters yönlü doğrusal bir ilişki olacağı düşünülmektedir.
Finansal sıkıntı ölçütü olarak; uzun vadeli yabancı kaynakların aktif toplamına oranı kullanılmıştır. Yüksek borçluluğa sahip olan şirketlerin, türev ürünlerdeki kaldıraç etkisinden faydalanmak için türev ürün kullanımına yöneleceği beklenmektedir. Yani borçluluk ile türev ürün kullanımı arasında direk yönlü doğrusal bir ilişki olacağı düşünülmektedir.
Firmanın maruz kaldığı faiz oranı riskinin göstergesi olarak; değişken faizli borçların aktif toplamına oranı kullanılmıştır. Faiz oranı riskine maruz kalan şirketlerin türev ürün kullanımına yöneleceği beklenmektedir. Faiz türev ürünleri ile faiz oranı riskini azaltmak mümkündür. Bu nedenle türev ürün kullanımı ile faiz oranı riski arasında direk yönlü doğrusal bir ilişkinin olacağı düşünülmektedir.
Firmanın maruz kaldığı döviz riskinin göstergesi olarak dört değişken kullanılmıştır. Bunlar; döviz varlıklarının logaritması, döviz yükümlülüklerinin logaritması, parasal döviz açık pozisyonunun mutlağının logaritması ve döviz açık pozisyonunun mutlağının logaritmasıdır. Döviz riskine maruz kalan şirketler, beklentilerine göre kısa ya da uzun pozisyonlu türev ürünleri kullanarak riskten korunup, kar elde edebilirler. Bu sebeple döviz riski ile türev ürün kullanımı arasında direk yönlü doğrusal bir ilişki olacağı beklenmektedir.
Bağımlı değişkenler ile ilgili özet bilgilere Tablo 13’te yer verilmiştir.
Tablo 13.Bağımlı Değişkenler
Bağımlı
Değişkenler Kısaltma Kullanılan Gösterge Veri Periyodu Veri Kaynağı Toplam Türev LTT
Döviz, Faiz ve Fiyat Türev Ürünlerinin
Toplamının Logaritması Yıllık
Dipnotlar Döviz Türev LDT Döviz Türev Ürünlerinin
Logaritması Yıllık Dipnotlar
Faiz Türev LFT Faiz Türev Ürünlerinin
Logaritması Yıllık Dipnotlar
Çalışmada uygulanacak olan modelin seçimi için; tanımlayıcı istatistik testleri, birim kök testleri, korelasyon testleri ve ekonometrik testler yapılmıştır. Yapılan bu testler sonucunda EKK yönteminin analiz edilecek dataları yorumlamada yeterli olacağı düşünülmüştür. Testlere ilişkin detaylara analiz kısmında yer verilmiştir.
Tablo 14.Bağımsız Değişkenler
Bağımsız Değişkenler
Beklenti
Yönü Kısaltma Kullanılan Gösterge
Büyüklük + LAKTİF Aktif Toplamının Logaritması Büyüme Fırsatı + ARGENSAT ARGE / Net Satışlar
Karlılık - OZKAR Net Kar / Özkaynaklar
Kurumsallık + LYAS (Dip Not Yılı – Firma Kuruluş Yılı)’nın Logaritması Likidite - ASİT (Dönen Varlıklar –Stoklar) / KVYK
Finansal Sıkıntı + UVYKTA Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar / Toplam Aktif
Faiz Riski + DFBTA Değişken Faizli Borçlar / Toplam Aktif
Döviz Riski +
LDVZVAR Döviz Varlıklarının Logaritması LDVZYUK Döviz Yükümlülüklerinin Logaritması LMPAR (Parasal Döviz Varlıkları – Parasal Döviz
Yükümlülükleri)’nin Mutlağının Logaritması
LMDVZPOZ (Döviz Varlıkları – Döviz Yükümlülükleri)’nin Mutlağının Logaritması
Oluşturulan modellerde üç bağımlı değişken ve dört farklı döviz riski değişkeni kullanılıp, diğer değişkenler sabit tutulmuştur.
Oluşturulan modellere aşağıda yer verilmiştir:
Model 1 = LTT =C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LDVZVAR
Model 2 = LDT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LDVZVAR
Model 3 = LFT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LDVZVAR
Model 4 = LTT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LDVZYUK
Model 5 = LDT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LDVZYUK
Model 6 = LFT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
Model 7 = LTT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT+ β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LMPAR
Model 8 = LDT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR+ β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LMPAR
Model 9 = LFT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LMPAR
Model 10 = LTT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LMDVZPOZ
Model 11 = LDT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LMDVZPOZ
Model 12 = LFT = C+β1LAKTİF + β2ARGENSAT + β3OZKAR + β4LYAS +
β5ASİT + β6UVYKTA + β7DFBTA + β8LMDVZPOZ