DAVRANIŞSAL FİNANS

Davranışsal Finans, kişilerin herhangi bir karar probleminin sonuç aşamasında, hangi durumlardan etkilendiğini, insanların zihinlerindeki duygusal ve bilişsel süreçlerini ve bu süreçlerin bireylerin kararlarında ne derecede etkili olduğunu ortaya koyan disiplindir. Finans özelinde ise davranışsal finans, finansal kararların nasıl, ne miktarda ve neden gerçekleştiğini karar verici olan kişi perspektifinden incelenmesi olarak tanımlanabilir (Ricciardi ve Simon, 2000: 28).

Davranışsal düşünce yapısının bilim tarihindeki ilk varoluşu Adam Smith’in 1759 yılında yayınlanan “Ahlaki Duygular Teorisi” adlı kitabına dayanmasına rağmen bilim dünyasında, özellikle finans biliminde, 1979 yılında Daniel Kahneman ve Amos Tversky’nin Beklenti Teorisini geliştirmesiyle dikkate alınmaya başlanmıştır. Beklenti Teorisine göre, kişiler aynı miktardaki kayıplara kazançlardan daha fazla anlam yüklemektedir. Bu teoriyle birlikte finans alanında psikolojinin adı daha fazla geçmeye başlamıştır (Kahneman ve Tversky, 1979: 265).

Geleneksel finans teorilerinde insanlar, mantıklı düşünceler ışığında hareket eden, gelirlerini maksimize etmeye çalışan rasyonel varlıklardır. Buna karşın davranışsal finansta kişiler, çoğunlukla

mantıklı düşüncelerle hareket etmeyen, karlarını maksimize edemeyen ve bu maksimizasyon çabası altında defalarca hata yapan insanlar olarak tanımlanır (Barak, 2008: 25).

Davranışsal finansa göre kişiler finansal olan veya finansal olmayan kararlar alırken birçok içsel ve dışsal faktörlerden etkilenirler. Davranışsal finans alanında yapılmış çalışmaların büyük çoğunluğu, bireylerin bu içsel ve dışsal etmenlerden ne derece etkilendiklerinin araştırılması üzerine kurulmuştur. Bu faktörler, kişilerin kendi duygu ve düşünceleri kaynaklı olması ve dış dünya değişkenleri kaynaklı olmak üzere temelde ikiye ayrılabilirler. Bu ayrım, kendi duygu ve düşünceleri temelinde duygusal eğilimler ve dış dünya değişkenlerinin algılanış şekli temelinde bilişsel eğilimler olarak sınıflandırılabilir (Sefil ve Çilingiroğlu, 2011: 254).

1.1. Psikolojik Eğilimler

Psikolojik eğilimler, kişilerin duygularından etkilenerek kayıp ve kazanç durumundaki davranışları ve dış etmenlere bağlı olarak karar vermede yaptıkları hataların kaynakları olarak gösterilebilirler. Bu psikolojik eğilimler, yukarıda da bahsedildiği üzere duygusal ve bilişsel eğilimler olmak üzere iki grubu ayrılabilirler.

1.2. Duygusal Eğilimler

Duygusal eğilimler, kişilerin duyguları ve değer yargılarında etkilenerek kayıp ve kazanç durumlarında, tersi bilimsel olarak kanıtlanmış olsa dahi, olayların pozitif etkilerine inanma olarak

tanımlanabilir. (Sefil ve Çilingiroğlu, 2011: 259). Bu bölümde duygusal eğilimler kısaca açıklanacaktır.

Aşırı Güven kişilerin kendi duygu ve düşüncelerine, aslında olduklarında daha fazla güvenmeleri durumudur. Bu yanılsamada kişiler kendi bilgilerine fazla güvenmekte, riskleri düşük görmektedir. Aşırı güven, davranışsal finansın bilişsel yanılsamalarından en fazla rastlanılan hatadır. Finansal yatırımcılar açısından bakıldığında bu aşırı güven hatası, yatırımcıların başarılarını hatırlayıp başarısızlıklarını unutma olarak yansımaktadır. Bu başarıların

Kayıptan Kaçınma kişilerin aynı miktarda kayı ile kazanç arasındaki duygu farklılıklarıdır. Kişilerin kayıp yaşayacakları durumlarda risk alma güdüsünün sonucu olarak gerçekleşen davranışlar bütünüdür (Simon vd., 2007: 2). Bu kaçınma etkisi kişilerin kayıpları minimize etme motivasyonunun kazançlarını maksimize etme motivasyonundan daha yüksek olması durumunu açıklamaktadır.

Sahiplik Etkisi (Statüko Etkisi) Kişilerin sahip oldukları mallara satarken biçtikleri fiyatın, aynı mala sahip değilken satın alma durumunda ödemeye razı oldukları fiyattan yüksek olması durumudur. Sahip olunan malı bırakma istemsizliği olarak da tanımlanabilir. Kayba karşı negatif bir yaklaşım temelinde olduğu için kayıptan kaçınmanın bir uzantısı olarak görülebilir.

Belirsizlikten kaçınma kişilerin karar verirken olayların gerçekleşme olasılıklarının net olarak bilindiği senaryoları tercih etmeleri durumudur. Bireyler karar verme problemindeki belirsizliklerle

karşılaşırsa, bu belirsizliklerden kaçınıp kendilerini en güvenli hissettikleri seçenekleri tercih etmektedirler.

Hâkimiyet yanılgısı kişilerin sonuçlarına etki edemeyeceği olaylarda, kontrolün kendisinde olduğunu düşünmesi durumudur. Bu yanılgı, aşırı öz güven ve fazla bilgili olduğunu sanma durumlarına indirgenebilir. Yatırımcıların kendilerine aşırı güvenmesi sonucunda kendisini beklemediği sonuçlarla karşı karşıya bulabilmektedir.

Yatkınlık Etkisi kişilerin sahip oldukları ama zarar eden ürünleri elden çıkarma konusunda çekingen davranışlarını açıklayan bilişsel eğilimdir. Kişiler kaybeden finansal ürünlere karşı olumsuz ön yargılı olmalarına rağmen, o finansal ürünlerin gelecekte kazandırabileceği ihtimaline karşı iyimser düşüncelerle elden çıkarmakta zorlanır ve isteksiz davranırlar.

1.3. Bilişsel Eğilimler

Bilişsel eğilimler, kişilerin dış dünyada gerçekleşen olaylardan etkilenip, davranışlarını, düşüncelerine ve kararlarını değiştirdikleri durumları açıklamaktadır. Karar verme aşamasında, kişilerin zihinleri bu eğilimleri birer kısa yol olarak kullanmaktadır. Bu bölümde bilişsel eğilimler kısaca açıklanacaktır.

Çerçeveleme Eğilimi: kişilerin karar verme aşamasında, aynı iki problemin farklı iki şekilde sunulması sonucunda farklı karar vermelerini açıklayan eğilimdir (Sewell, 2010: 6). Karar probleminde seçeneklerin çerçevelenmesi ihtimalleri, sonuçların farklılaşmasını sağlamaktadır.

Zihinsel muhasebe kişilerin, finansal kazanç veya kayıplarını kendi zihinlerinde istemsizce sınıflandırması durumunu açıklayan bir eğilim türüdür (Thaler, 1999: 183). Zihinsel muhasebe 3 bileşene dayanmaktadır. İlk bileşen sonuçların yorumlanması, ikinci bileşen belirli aktivitelerin zihindeki belirli hesaplara atanması ve üçüncü bileşen ise bu zihindeki hesapların değerlendirilme sıklığı olarak gerçekleşmektedir.

Muhafazakârlık eğilimi kişilerin sahip oldukları bilgi ve düşünceleri, yeni bilgiler meydana geldiğinde güncellemesinde yaşadıkları zihinsel zorluktur (Pompian, 2006: 123). Bu eğilim yatırımcıların yaptıkları işlemlerdeki zarar sonuçlarına düşük reaksiyon göstermesine sebep olur. Bireyler, bu eğilim çerçevesinde verdikleri hatalı kararları kabul etmek istemedikleri görülmektedir.

Temsiliyet eğilimi kişilerin örneklem büyüklüğüne önem vermeden, küçük örneklemin tüm ana kütleyi temsil edeceğine olan inançtır. İstatistik biliminde büyük sayılar kanunu olarak geçen örneklem büyüklüğünün tüm evreni temsil etmesi gerekliliğinin tam tersi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu eğilim çerçevesinde yatırımcılar geçmiş dönem finansal hareketleri incelerken uzun vadeli veriler yerine kısa vadeli verileri daha fazla dikkate alırlar.

Çıpalama eğilimi kişilerin bilmedikleri büyüklükteki değere kendi zihinlerinde belirledikleri bir dayanak noktasından yola çıkarak tahmin etmeleri yanılgısıdır. Bireyler bu referans noktasını baz alarak bilgisiz oldukları konularda tahminde bulunurlar.