Darüleytamlar baĢlangıçta Ġttihat ve Terakki Partisi‟nin uhdesinde çalıĢmalarını sürdürmüĢtür. Zamanla bu kurumlar hükümetin ve dolayısıyla Maarif Nezareti‟nin bünyesine verilmiĢtir. Osmanlı Devleti Birinci Dünya SavaĢı‟na girerken tek taraflı olarak kapitülasyonları kaldırdığını ilan etmiĢ ve böylelikle savaĢ yaptığı devletlerin birçok manastır ve okuluna el koymuĢ ve darüleytamların ilk kurulma sürecinde bina sıkıntısı çekmemesine neden olmuĢtur. Bu durum ilk zamanlar için sıkıntının yaĢanmamasına neden olsa da zamanla hem sayılarının artması hem de ülke çapına yayılmaları bunların idaresini güçleĢtirmiĢtir. Dolayısıyla tek merkezden yönetilmeleri en uygunu idi ve bunun içinde Darüleytamlar Genel Müdürlüğü kurulmuĢtur.219 Kanuna göre Maarif Nezareti tarafından kurulan bütün darüleytamlar birleĢtirilerek aynı bakanlığa bağlı bir Genel Müdürlüğe bırakılacak, bu genel müdürlükte hukuki bir tüzel kiĢiliğe sahip olacak ve ayrılan ek bir bütçe ile idare edilecektir.220
Çıkartılan kanunun üçüncü maddesine göre darüleytamların gelir kaynakları Ģunlardır:
*Her yıl genel bütçeye konulan miktar,
*Vilayet özel bütçelerinden ayrılan ödenek,
*Belediye bütçelerinden ayrılan ödenek,
*Darüleytamlara ait binalardan elde edilen kira gelirleri,
*Darüleytamlara ait binalardan elde edilen kar payları,
*BağıĢlar,
*Hibeler,
*Diğer gelirler.221
Yukarıdaki kanuna ek olarak 18 ġubat 1918 çıkarılan kanuna göre darüleytamlar için yeni bir idare teĢkil edildi. Darüleytamların idaresi ile ilgili bütün iĢler bu idareye devredilmiĢtir.222 Darüleytam teĢkilatının en baĢında Genel Müdür ve Müdür
218Aytekin, a. g. t, s. 76.
219ReĢat Özalp, Milli Eğitimle İlgili Mevzuat (1857-1923), MEB Yay, Ankara, 1982, s. 118-119.
220Ersin Müezzinoğlu, „‟ Birinci Dünya SavaĢı Esnasında Yetim ve Öksüz Çocukların Himayesi ve Eğitimi: Darüleytamlar‟‟, EÜ, Sosyal Bilimler Dergisi, Kayseri, 2006, s. 403.
221Müezzinoğlu, a. g. m, s. 403.
222Özalp, a. g. e, s. 123.
73
Yardımcısı bulunmaktaydı. Ayrıca Genel Müdürlük bünyesinde Tahrirat, Teçhizat ve Levazım olmak üzere üç müdürlük daha bulunmaktaydı. Bir de Darüleytam Genel Müdürü‟nün de dâhil olduğu Ġdari Meclis vardı. TaĢra teĢkilatı asıl yetimlere hizmet veren bir bölümdü ve burada da bir müdür, müdür yardımcısı, idare, hesap, ambar, depo memurları, öğretmen ve hizmetliler yer almaktaydı.223
Osmanlı Devleti 1912-1913 yıllarında yaptığı Balkan SavaĢları‟nda hazırlıksız yakalanmanın da etkisiyle sıkıntılı yıllar yaĢamıĢtır. Bu sırada 1913 Babıâli Baskını ile iktidarı ele geçiren Ġttihat ve Terakki Partisi en azından Birinci Dünya SavaĢı‟nda benzer sıkıntıların yaĢanmaması için bazı tedbirler almıĢtır. Fakat savaĢın beklenenden çok uzun sürmesi tüm tedbirlere rağmen hükümeti zor durumda bırakmıĢ ve her kurumda yaĢanan sıkıntılar darüleytamların idare ve mali yapısında da kendini göstermiĢtir. SavaĢın baĢlarında savaĢılan ülkelerin mallarına el konularak geçici bir bolluk yaĢandıysa da bu durum çok sürmemiĢ ve fiyatların neredeyse 2-3 kat artması darüleytamları zor durumda bırakmıĢtır. Çünkü Maarif Nezareti her çocuk için aylık 100 kuruĢ ödenek ayırsa da bu rakamlar yetmemiĢ ve darüleytam idaresi bakanlıktan ek ödeme talebinde bulunmuĢtur. Bu isteklere bakanlığın cevabı ise daha çok iktisat yapılması ve israftan kaçınılması Ģeklinde olmuĢtur. Bu sıkıntılı dönemde özellikle merkezden uzak Sivas ve Diyarbakır gibi bünyesinde birçok darüleytam barındıran vilayetler zorlanmıĢ ve çok defa Genel Müdürlüğe durumları ile ilgili yazılar yazmıĢlardır.224 Ekonomik ve idari sıkıntıların artması üzerine bu kurumlar 2 Nisan 1917 tarihli bir kararla devletin himayesine alınmıĢtır.225
223Okur, a. g. t, s. 27.
224Müezzinoğlu, a. g. m, s. 403-404.
225ĠA, ‟‟Darüleytam‟‟, TDV Yay, C:VIII, Ġstanbul, 1993, s. 521.
74
Nisan 1917 tarih itibariyle darüleytamların bulundukları iller, sayıları, öğrenci, memur ve hademe miktarları Tablo-I‟de gösterilmiĢtir.
Tablo-I226
(Darüleytamların Bulunduğu Yerler, Okul, Öğrenci, Memur ve Hademe Sayıları)
Yeri Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Memur ve Hademe Sayısı
Toplam
Edirne 6 800 125 925
Hüdavendigar 4 600 133 733
Konya 1 350 29 379
Ankara 2 350 46 396
Aydın 3 400 59 459
Kastamonu 2 300 38 338
Bolu 1 100 16 116
Kale-i Sultaniye 1 100 18 118
Karesi 1 150 21 171
Karahisar-ı Sahip
1 50 12 62
Niğde 2 150 28 178
Diyarbakır 4 900 100 1000
MaraĢ 1 200 25 225
Urfa 1 200 23 223
Antep 2 200 25 225
Sivas 20 2600 387 2987
Kayseri 2 600 74 674
Samsun 1 100 17 17
Adana 9 1200 175 1375
Kudüs 2 450 50 500
226Müezzinoğlu, a. g. m, s. 404.
75
Tablodan da anlaĢılacağı gibi bazı vilayetlerde öğrenci mevcudu çok kalabalıktı ve bunların iaĢesinde devlet sıkıntılar yaĢıyordu. Bunun doğal sonucu olarak da darüleytamlar birer birer kapanmak durumunda kalmıĢtır. Bu sıkıntının en yoğun yaĢandığı il Sivas olmuĢtur. Çünkü buradaki öğrenci sayısı 2.600 idi. Bu öğrenciler akrabalarının yanlarına gönderilmiĢlerdir. Durumun farkına varan Maarif Nezareti bu kurumların yeniden açılması için bazı giriĢimlerde bulunmuĢ ve binaları yapmak isteyen müteahhitlerin askerlik durumlarının tecili için Harbiye Nezareti‟ne baĢvurmuĢtur. Yine talebelerin beslenememelerinden dolayı firarlar yaĢanmıĢ ayrıca uzun süre et yiyemeyen ve yeterli ekmeği de bulamayan bu çocuklar bedeni olarak zayıf duruma düĢmüĢlerdir.227
Osmanlı Devleti‟nin ekonomik durumunun kötüleĢmesi özellikle taĢradaki darüleytamları olumsuz yönde etkilemiĢ ve bu kurumların birçoğu kapanmıĢtır.
Buraların kapanması ile çocukların bir kısmı akrabalarının yanına verilmiĢ, diğerleri de Ġstanbul‟daki darüleytamlarda toplanmıĢtır.228 Bu mesele ile alakalı çıkarılan „‟TaĢra Darüleytamlarının Dersaadet‟e Suret-i Naklini Mübeyyen Talimatname‟‟ ile nakiller, alacak-verecek durumları ve binalarının durumuna kadar birçok mesele kanunname ile düzenlenmiĢtir. Kanuna göre taĢra darüleytamlarının bulundukları yer ile olan iliĢkileri kesilecek, Müdüriyet-i Umumiye‟nin görevlendirdiği bir memur eĢliğinde, hesap memuru, ilgili okul müdürü, meclis-i idare ve belediye azalarından oluĢan bir ekip tarafından nakil iĢi gerçekleĢtirilecektir. Okulun taĢınacağı ilan edildikten sonra çocuklarını ve eĢyalarını almak isteyenlere bir süre verilecek ve isteyen yakını çocuklarını almak için bu heyete baĢvuracaktır. Kurumun varsa alacakları tahsil edilecekti. Alınamayan tahsilât ise gerekçesiyle Ek-I defterine yazılacaktı. Müesseseden alacağı olanlar ise 1 Nisan 1917 yılından önce ise ilgili okul idaresine, bu tarihten sonra ve günü gelmemiĢ bir alacak ise alacaklının ismi, eĢyanın türü, miktarı, teslim tarihi ve ödenecek bedeli 2 numaralı deftere kaydedilmiĢtir. Vakti henüz gelmemiĢ ödemeler içinse alacaklıya senet verilmek suretiyle bu kiĢiler Ziraat Bankası‟na yönlendirilecekti.
Tahsisat için yeterli para yoksa Genel Müdürlükten telgraf ile para istenecekti. TaĢıma sırasında ihtiyacın haricindeki diğer tüm çalıĢanların alacakları verilecek ve kurum ile iliĢikleri kesilecektir. ĠliĢiğinin kesilmesini istemeyenler ayrı bir deftere kaydedilecektir.
227Müezzinoğlu, a. g. m, s. 407.
228Türkmen, a. g. t, s. 26.
76
Ayrıca iliĢiği kesilenlere de Maarif Nezareti‟ne müracaat etmeleri duyurusu yapılacaktı.229
Yayınlanan talimatnamenin 8-17. maddeleri öğrencilerin tefrik ve teslim Ģartları ile ilgilidir. Öncelikle öğrenciler on beĢ yaĢ altı ve üstü diye ikiye ayrılacaktı. On beĢ yaĢından büyük olanlar varsa veli veya akrabalarının yanına, yoksa vilayetin himayesine bırakılacaktı. On beĢ yaĢından küçük olan çocuklar ise velilerinin ekonomik durumuna göre iki sınıfa ayrılıyordu. Bunlardan babaları bakabilecek durumda olanlar babaları bulunduğunda onların yanına, anneleri veya bir akrabaları bakabilecek durumda olanlar ise o kiĢilere teslim edilecekti. Bunun haricinde bazı özel durumlarda olmuĢtur. Mesela anne ve babaların çocuklara bakmak istediklerinde maddi durumlarına bakılmaksızın çocuk bu kiĢilere teslim edilmektedir. On beĢ yaĢından küçük olanlardan, anne ve babası olmayanlar ise dinen bir yakını olduğu kabul edilen bir kiĢinin yanına isterse verilebilecekti. Bütün bu Ģartlara uymayan ve her haliyle kimsesiz çocuklar ise doğrudan Ġstanbul‟a gönderilecekti. Velilerine teslim edilenler veya bir yakınının yanına verilenler 3 numaralı defter kaydedileceklerdir. Ayrıca anne babasına veya bir yakınına teslim edilenler için ise teslim alan kiĢiden tasdikli bir ilmühaber alınacaktı.230
Talimatnamenin bu bölümünde ayrıca taĢınılan binanın durumu ile ilgili bilgiler de yer almaktadır. Öncelikle okula ait olan eĢyalardan satılabilecekler derhal açık artırma ile satılıp parası Ziraat Bankası‟nda muhafaza edilecekti. Ġstanbul‟a nakledilecek eĢyalar ise kayıt iĢlemlerinin ardından Ġstanbul‟daki depolara gönderilecekti.
Öğrencilerin nakilleri sırasında üzerlerindeki kıyafetin yanı sıra bir tane de yedek kıyafet verilecekti. Öğrencilerle birlikte yatak, yorgan ve karyolaları da taĢınacaktı.
Geride kalan bina veya gelir getiren her ne varsa bir yıllığına kiraya verilecekti.
Binaların sahipleri varsa onlara, sahipleri yoksa yerel yönetimlere bırakılacaktı. Bütün bu yapılanlar defterlere iĢlenecekti.231