D KKAT ve YÜRÜTÜCÜ LEVLER

Yap lan ara rmalarda MS’i olan bireylerde karma k dikkat görevlerinde bozulma oldu u gösterilmi tir. Zihinde bilgiyi tutma ve de tirme kapasitesinin azald bu durumun s kl kla çal ma belle inin ya da yürütücü dikkatin i levlerindeki bozulma ile ili kili oldu u bildirilmektedir. Bu bilgi i leme bozukluklar n hastal n çok erken dönemlerinde olu abilece i ve MS’de gözlenen bellek ve soyut dü ünme bozukluklar n temel bir yönü oldu u öne sürülmü tür (64).

Dikkat tek bir bili sel i lev de ildir, yo unla ma ve seçicilik gibi birçok süreçle ilgilidir. Dikkatin yo unla mas istem d tepkilerin haz r olmas ve elveri siz ortamlarda ya da de iklik alt nda bile uzun periyotlar süresince dikkati

koruyabilmeyi içerir. Seçicilik ise odaklanm dikkat ve bölünmü dikkat olmak üzere iki komponentle birle iktir (75).

Odaklanm dikkat, ilgili uyaranlar cevaplayabilme ve ilgisiz uyaranlar göz ard etmeyi temsil eder. Bölünmü dikkat ise mevcut mental kapasiteyi farkl bilgi kaynaklar na da tabilmektir (76).

Yürütücü i levler çevresel ihtiyaçlar ve de ikliklere uyum ve hedefe yönelik davran lar için gereklidir. Bu i lev plan yapma, sonuçlar önceden görme ve amaca uygun kaynaklar n yönetilmesini içerir (81).

MS hastalar nda kavram olu turma, soyut dü ünme ve sözel ak ktaki eksiklikleri içeren yürütücü i lev bozuklu u s kl kla görülmektedir (82).

Bodling ve arkada lar n (54) yapt klar bir çal mada MS ve sa kl kontrollere SSRT, RAVLT yan nda Stroop testi uygulanm r. Çal ma sonuçlar na göre MS hastalar nda cevap verme süresinde belirgin yava lama ve cevaplar aras nda tutars zl k, hata tespit edilmi tir. Yazarlar çal man n yorumlamas nda daha çok cevap süresinde uzaman üzerinde durmakla birlikte sonuçlar n bir dikkat

bozulmas na i aret etti i de söylenebilmektedir (54).

De Sonneville ve arkada lar (77) taraf ndan yap lan kontrollü bir çal mada MS hastalar ve kontrol kat mc lar odaklanm , bölünmü , sürdürülen dikkat ve yürütücü i levleri de erlendirmek üzere tasarlanm bir batarya kullan larak

de erlendirilmi tir. Sonuçlar MS hastalar nda de erlendirilen tüm dikkat alanlar nda anlaml bozukluklar oldu unu göstermi tir. Özellikle daha karma k görevlerde,

ras yla sekonder progresif, primer progresif hastalar n performanslar anlaml olarak daha dü ük bulunmu tur. Genel olarak hastalar kontrol kat mc lar na göre

%40 daha yava çal lard r. Ayr ca bu çal ma da bilgi i leme h , hastal k süresi ve yetmezli in iddeti aras nda anlaml bir ili ki ortaya konmu tur (77).

Nebel ve arkada lar n odaklanm ve bölünmü dikkatle ili kili bir test bataryas uygulayarak yapt klar çal malar nda özellikle ikayeti olan MS hastlar nda uzam cevap süresi ve dikkat eksikliklerini tespit etmi lerdir (76).

Dikkatin mekana yöneltilmesi, sa hemisfer lezyonlar nda bozulur. Nas l sol hemisfer dile ili kin becerilerde bask n rol oynuyorsa, sa hemisfer de dikkatin mekana yöneltilmesinde bask nd r. Sol hemisfer dikkatin yaln zca sa mekan yar na yöneltilmesinde rol oynar; sa hemisfer ise hem sol hem de sa mekan yar lar na dikkatin yönlendirilmesini düzenler. Bu nedenle sol hemisfer lezyonlar nda mekansal dikkat bozulmad halde, sa hemisfer lezyonlar nda dikkatin sol mekan yar na yöneltilmesi bozulur. Böyle hastalar, önlerindeki ekli kopya edecekleri zaman, yaln zca sa yar çizip sol yar ihmal edebilirler, bir saat çizecekleri zaman saatin sol yar bo b rakabilirler. “ hmal fenomeni” denilen bu olgu, hastan n, yaz cümlenin yaln zca sa yar okumas , ya da kendisi yaz yazarken sayfan n sol yar kullanmamas eklinde de kendini gösterebilir. hmalin yatak ba de erlendirilmesi, bilateral duyusal stimülasyon (görsel, i itsel, dokunsal) uygulay p “söndürme fenomeni” aranarak, nörolojik muayenenin bir parças olarak yap r. Bunun yan ra, iyi bir yatak ba muayenesinde, bir sayfa üzerine de ik

uzunluklarda yerle tirilmi çizgiler vermek, ve bu çizgileri kalemle tam ortadan bölmesini istemek olabilir. Bu teste “çizgi bölme testi(ÇBT)” denir. Sol mekan ihmali olan hasta, çizgileri ortadan böldü ünü dü ünerek sa uca yak n bir yerden bölecek ve solda sa a k yasla daha uzun bir yer b rakacakt r (78,79).

Gilad ve arkada lar n (80) yapt çal mada ÇBT, rastgele ekil iptal testi uygulanm ve beyin MRG ile korelasyonuna bak lm r. ÇBT sonucuna göre MS hasta grubunda sa kl kontrol grubuna göre anlaml olarak sa a kayma oldu u gözlenmi tir. Ayr ca rastgele iptal testinde MS hastalar nda sol tarafta yüksek oranda hata oranlar saptanm r. Bu testler MRG ile de erlendirildi inde anlaml bir korelasyon bulunamam r (80).

Çal ma sonuçlar MS hastalar nda dikkatin her alan nda bozulma oldu u

vurgulamaktad r. Lokalizasyon ve alt tiplerin ayr n yap lmas , dikkatin motor bile enden ayr larak ara lmas konusunda yetersizlikler oldu u

gözlenmektedir. Sözel bellek ve soyut dü ünme ile ilgili sorunlar MS’in erken amalar nda ortaya ç yor gibi görünmekte, ancak birço u birkaç y l sonras nda sabit kalabilmektedir. Bu belirtiler tek ba na bile günlük ya amda belirgin bozulmaya neden olabilmektedir. Meslekleri yüksek entellektüel bilgi gerektiren hastalar için soyut dü ünmedeki ve yürütücü i levlerdeki bozukluklar özellikle engel yarat olabilmektedir (83).

Vowels ve arkada lar na (84) göre, MS hastalar n üçte birinde planlama, sorun çözme, kavram olu turma ve geri bildirim kullanma gerektiren testlerde eksikler bildirilmekte ayr ca bu hastalarda yayg n olarak gözlemlenen bellek sorunlar n yan

ra kavramsal dü ünme de MS’de s k görülen bir bozukluk olmaktad r.Wisconsin kart e leme testi gibi yürütücü i lev testleri normal kontroller ve MS hastalar aras nda anlaml farkl klar ya da beyin hasar olan hastalar ile ayn aral kta puanlar ortaya koymu tur. MS grubu, özellikle de kronik progresif hastalar daha kötü performans göstermi ler ve daha fazla perseverasyon hatas yapm lard r (84).

Jonsson ve arkada lar 4 y l boyunca takip ettikleri MS hastalar içeren kohort çal mas nda, MS klinik formlar n hepsinden olu an gruplar , hastalar ile ya -cinsiyet-e itim aç ndan e le tirilmi sa kl kat mc lar ile kar la rm lar ve her 14-15 ayda bir ard ard na 4 de erlendirme yapm lard r. Analizler sonucunda

yürütücü i levler, i lem h ve görsel uzamsal bellek alanlar nda etkilenme oldu unu göstermi lerdir (85).

Rao ve arkada lar hipotez olu turma ya da hipotezi b rakmak ya da devam ettirmek için geri bildirim kullanma becerilerini de erlendirmek amac yla iki seçenekli bir görsel ayr m (diskriminasyon) testi kullanm lard r. Sonuçlar MS hastalar n nörolojik hastal olmayanlardan daha kötü performans sergiledi ini ortaya koymu tur. MS grubu ilgisiz hipotezleri elemek konusunda daha ba ar z

olmu lard r ve olumsuz geri bildirime ra men perseverasyonu sürdürmü lerdir (86).

Sonuç olarak problem çözme ve kavramsal dü ünmedeki bozulmalar MS’in genel bir özelli i

gibi görünmektedir. Hastalar n çevresel geri bildirime yan t vermede, kavram olu turmada ve setler aras nda geçi yapmada zorluklar olabilmektedir.

2.1.7.4 GÖRSEL-UZAYSAL VE GÖRSEL-YAPISAL BECER LER