2. YATIRIM ORTAMI
2.8. Dış Ticaret ve Lojistik
Altyapı yatırımlarını hızlandırması, bölge ekonomisine canlılık getirmesi ve yeni istihdam alanları ile girişimciliği teşvik etmesi gibi etkileri nedeniyle dış ticaret ve lojistik sektörü, halkın gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesine, dolayısıyla Düzey II Bölgelerinin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında en az gelişmiş bölgeler arasında yer alan TRA2 Bölgesi’nin kalkınmasına önemli katkılar sağlayacak sektörlerden biridir.21 Kars’ın da içerisinde bulunduğu TRA2 Düzey II Bölgesi illeri 4 ülkeye komşu olup, 3’ü faaliyette olan toplam 7 sınır kapısına sahiptir. Azerbaycan (Nahcivan), Gürcistan ve İran’a ulaşan Dilucu, Türkgözü ve Gürbulak sınır kapıları ülkemizin Kafkasya ve Orta Asya’ya açılan tarihi, kültürel ve ticari geçitleridir.
Kars il sınırları içerisinde bulunan Doğukapı Demiryolu Hudut Kapısı, ildeki Akyaka ilçe merkezine 13 km, il merkezine 75 km uzaklıkta bulunmakta ve sonrasında Ermenistan’ın Gümrü kentine ulaşmaktadır.
Ülkemizin Ermenistan sınırında bulunan iki kapısından (diğeri Alican Kara Hudut Kapısı) biri olan Doğukapı, dış politikamız gereği 1993 yılından beri kapalı durumdadır.
Bölgenin sınır olduğu 3 ülke ile geçekleştirilen dış ticarete ilişkin özet bilgiler Tablo 2.39’da sunulmuştur.
Tablo 2.39 Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye ile ticareti, 2011
Azerbaycan Gürcistan İran
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri, Erişim: 10.05.2012
2011 yılında Azerbaycan, toplam 9,8 milyar dolarlık ithalatının %21,2’sini Türkiye’den gerçekleştirirken TRA2 Bölgesi Azerbaycan’a sadece 94,6 milyon dolarlık ihracat yapabilmiştir. Bu rakam Türkiye’nin yaptığı yaklaşık 2 milyar dolarlık ihracatın % 4,6’sıdır. İran’a Türkiye’den yapılan toplam 3,6 milyar dolarlık ihracatın sadece 70,7 milyon dolarlık (%2) kısmı TRA2 Bölgesi illerinden gerçekleştirilmiştir.
Hâlihazırda Türkiye, bu ülkelerden yıllık toplam 14,2 milyar dolarlık mal almakta ve bu ülkelere toplam 6,7 milyar dolarlık mal satmaktadır. Söz konusu ülkelerin Türkiye’ye ihraç ettikleri ve Türkiye’den ithal ettikleri başlıca ürün grupları Tablo 2.40 ve 2.41’de yer almaktadır.
Tablo 2.40 Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca ürünler
Azerbaycan Gürcistan İran
Mineral yakıtlar, petrol ve türevleri Demir hurdası Ham petrol
Plastikler ve mamuller Ferro alyaj Doğalgaz
Organik Kimyasal Maddeler Taş kömürü Plastikler ve mamulleri
Mensucattan Mamul Diğer Eşya Azotlu gübreler Bakır
Ham deriler (kürkler hariç) ve köseleler Elektrik enerjisi İşlenmemiş çinko
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri, Erişim: 10.05.2012
Tablo 2.41 Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’den ithal ettiği başlıca ürünler
Azerbaycan Gürcistan İran
Makineler, mekanik cihazlar,
yedek. Plastikten boru, hortum İşlenmemiş altın
Demir ve çelikten eşya Demirden inşaat malzemeleri Portakal Elektrikli makina, cihazlar,
yedek parçalar Motorlu taşıtlar Tavuk yumurtaları
Plastik ve plastikten mamul eşya Soğutucu ve dondurucu Çamaşır makineleri Motorlu kara taşıtları ve
yedek parçaları İzole edilmiş tel-kablo Şilte, yatak takımı, yatak çarşafı
Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri, Erişim: 10.05.2012
Dış ticaret rakamları ve ticarete konu olan ürün gruplarından da anlaşılacağı üzere, TRA2 Bölgesi’nin çeşitli nedenlerle ülkeler arasındaki ticaretten yeterince faydalanamadığı söylenebilir. Serhat Kalkınma Ajansı çalışmalarında bölgede sanayi üretiminin gelişmemiş olmasının, ulaşım imkânlarının yetersiz oluşunun ve bölge halkının dış ticaret konusundaki bilgi eksikliklerinin bu tabloyu oluşturan başlıca nedenler olduğu tespit edilmiştir.
Tablo 2.42 Yıllara ve bölgelere göre ihracat ve ithalat miktarlarının değişimi (Milyon ABD Doları), 2002, 2011
Bölge/Yıllar İhracat Bilgileri İthalat Bilgileri
2002 2011 2002 2011
Ağrı 3,2 77,7 8,3 71,2
Kars 0,8 1,1 0,6 1,8
Iğdır 21,5 98,1 1,7 8,3
Ardahan 0,2 1,6 0,2 0,2
TRA2 26 178 10,8 81,5
Türkiye 36.059 134.907 51.554 240,8
Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri
TRA2 Bölgesi’nin toplam ihracatı son 10 yılda 26 milyon dolarından yaklaşık 6 katına çıkarak 178 milyon dolara yükselmiştir. Bu önemli artışa karşın bölgenin ülke içerisindeki payı % 0,1 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 2.43 İlin son 5 yıldaki ihracat ve ithalat miktarlarının değişimi (ABD Doları), 2008-2012 Yıllar İhracat Miktarı (ABD Doları) İthalat Miktarı (ABD Doları)
2008 343.657 686.292
2009 236.151 857.024
2010 158.694 3.048.936
2011 1.094.496 1.801.306
2012* 974.787 1.827.492
(*) : 2012 yılı verileri geçicidir.
Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri, Erişim: 22.11.2012
İlin son 5 yıldaki verilerine göre, ildeki dış ticaret hacmi üç katına çıkmıştır. İhracat gerçekleştirilen ülkelerin başında Çin, Azerbaycan, İran, Suriye gelirken, en fazla ithalat yapılan ülkeler ise Almanya, Avusturya, Rusya, Macaristan, Polonya ve Uruguay’dır.
2011 yılı TÜİK dış ticaret istatistiklerine göre Kars, TRA2 Bölgesi ihracat rakamlarının çok gerisinde kalmaktadır.
Bölge illerinin gerçekleştirdiği ihracat miktarının önemli bir kısmı aktif olan sınır kapılarının etkisiyle Ağrı ve Iğdır illerinde gerçekleştirilirken Kars’ın bu alanda son 10 yıl içerisindeki değişimi 0,3 milyon dolar ile sınırlı kalmıştır. Ayrıca 2011 yılı itibariyle ilde 2 ihracatçı, 7 ithalatçı firma faaliyet göstermektedir.
Bölgeler arası eşitsizliğin giderilmesinde, TRA2 Bölgesi’nin sahip olduğu stratejik konum, bölgede gerçekleştirilmesi planlanan büyük ölçekli yatırımlar ve sınır kapıları Kars ve bölge illeri için avantaj teşkil etmektedir. Bu noktada bölgesel ve ulusal hedeflere ulaşılması için komşu ülkeler ile gerçekleştirilecek olan her yönlü ticaret önem arz etmektedir.
Son yıllarda il, yapımı devam eden Kars uluslararası terminal binası, Ankara-Kars hızlı tren ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı, proje aşamasında olan Bakü-Tiflis-Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu ve Bakü-Tiflis-Kars Lojistik Merkezi gibi büyük kamu yatırımlarına ev sahipliği yapmaktadır. Bu gelişmeler, bölgenin ve ilin Türkiye’nin dış ticareti açısından ileride çok önemli roller üstleneceğinin göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bu gelişmeler ışığında, ilde sanayi ve ticaretin gelişimi noktasında önemli bir fırsatın var olduğu söylenebilir.
Bakü-Tiflis-Kars demiryolunun ileri-geri bağlantıları düşünüldüğünde hattın Bakü’den sonra Hazar geçişi ile Türkmenistan’a (devamında Çin’e) ulaştığı görülmektedir. Hat Kars’ın gerisinde Ankara, İstanbul (Marmaray), Bulgaristan, Sırbistan, Macaristan, Avusturya, İsviçre, Almanya, Fransa ve İngiltere’ye (Manş Tüneli vasıtasıyla) ulaşmaktadır. Bu durum Londra-Pekin demir yolu hattını tesis etmektedir.
Etüt çalışmaları devam eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında Nahcivan’dan sonra Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşıldığı görülmektedir. Hattın yapılması ile hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-Erzincan-Sivas ve Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulmuş olacaktır.