Dış Kale -Varoş

Varoş kelimesi anlam olarak Macarcada “kent” kelimesinin karşılığıdır.99 Türkçede ise kent, kasaba, kenar mahalle anlamında kullanılmaktadır.100 Evliya Çelebi ise varoş sözcüğünü halkın yaşadığı alanları kastetmek için kullanmıştır.101 Sivil halkın yaşadığı alanı niteleyen bir başka kelime ise dış kaledir. Kentin ana kısmını oluşturan dış kalenin etrafı surlarla çevriliydi. Dış kale kentin ana bölümünü oluşturmuş olsa da yapılan yeni fetihlerle alanın büyümesinden dolayı dış kale de büyümüş ve surun dışına çıkılmıştır. Bu sebeple dış kale ve varoş ayrımı tam manasıyla kesin değildir. Varoşlar da ve dış kalede han, hamam, medrese, pazarlar, tekke-zaviye gibi yapılar bulunmaktaydı. Halkın gündelik yaşam döngüsü içerisinde ihtiyaç duyduğu pek çok şey bu bölümdeydi. Bu bölüm halkın sosyal ve ticari yaşamını sürdürdüğü kamusal mekânların bulunduğu kısımdı.

Dış kale ya da bir diğer ismiyle varoş olarak bilinen bölümde Müslüman halk yaşardı.102

gayrimüslim halk ise dış varoşta yaşardı. Bu yerleşim tipi Osmanlı tarzı yerleşim tipi

97Evliya Çelebi, 6. Kitap, Cilt 1, s. 316. 98Evliya Çelebi, 6. Kitap, Cilt 2, s. 641.

99Burcu Özgüven, Osmanlı Macaristan’ında Kentler Kaleler, s. 179.

100Tdk Sözlüğü, 2006.

101Burcu Özgüven, Osmanlı Macaristan’ında Kentler Kaleler, s. 179.

30

olmakla birlikte aynı zamanda hiyerarşiktir. İç kale de yaşayan asker; dış kale de yaşayan Müslüman halk; en dış varoşta yaşayan gayrimüslim halk tepeden aşağı inşa edilen Osmanlı tarzı yerleşim tipinin bir tezahürüdür.103 Ancak birbiriyle bir sur vasıtası ile ayrılan bu yapılar sürdürülen düzen içerisinde keskin bir hat gibi görülmemeli geniş bir yaşam alanının parçaları olarak anlaşılmalıdır. Çoğu zaman askeri tarih bağlamında değerlendirilen kalelerin sadece askeri fonksiyonu olan yapılar olmadığı aynı zamanda sosyal yaşamın sürdürüldüğü alanlar olduğu söylenebilir.104 Ancak varoşlarda da dış kalede de hem gayrimüslim halk hem de Müslüman halk yaşayabilirdi. Kimi kaynaklar keskin bir çizgi olduğunu dile getirse de pratikte durumun böyle olmadığı görülmektedir.

Örneğin Evliya Çelebi Budin’e bağlı olan Vaç varoşunun hem Müslüman hem de Macar mahalleleri olduğundan bahsetmiştir.105 Rodnik varoşunda yedi tane Müslüman ve kâfir mahallesi vardı.106 Şikloş kalesinin varoşunda da toplam yedi tane mahalle bulunurken bu mahallelelerin ikisi kâfir mahallesi iken beşi Müslüman mahalelesiydi.107 Görüldüğü üzere varoşlarda hem Müslüman hem de kâfir halk yaşayabilirdi.

Osmanlı şehri “bazar durur, Cuma kılınur yerdir” şeklinde tanımlanmaktadır. Kullanılan bu ifade Osmanlı şehrinin genel karakteristiğini yansıtmaktadır. Osmanlı şehir sistemi Macar serhaddinde de sürdürülmeye devam edilmiştir. Fethedilen şehirlerde en büyük kilise camiye çevrilmiş ve gündelik ihtiyaca cevap verecek yapılar camilerin etrafında kurulmuştur.108 Bunlarla birlikte Osmanlı şehirlerinde görülen yapılar, serhad şehirlerinde gündelik ihtiyaçlara cevap verecek ve her an düşman saldırısına maruz kalacak şekilde tasarlanmaya gayret edilmilti. Örneğin Estergon Kalesi’nde bulunan Kızılelma Camisi bir serhad camisi olarak karşımızda durmaktadır. Bu caminin minaresi kuşatma sırasında minareye top gelebileceği endişesi ile camiden uzak bir mevkiye inşa edilmiştir.109 Yine bir başka örnek Özü kalesinin taşra varoşuna aittir. Bu varoşta yaşayan halk Eflak ve Boğdanlı gayrimüslim halktır. Halk varoşta kesinlikle kârgir yapılı binalar inşa etmemiştir. Çünkü bu varoşa Kazaklar sürekli saldırıp gayrimüslim halkın evlerini

103Burcu Özgüven, Osmanlı Macaristan’ında Kentler Kaleler, s. 75.

104Ali Boran, Anadolu’da İç Kale Cami ve Mescidleri, TTK, Ankara, 2001, s. 8. 105Evliya Çelebi, 6. Kitap, Cilt 2, s. 518.

106 Evliya Çelebi, 6. Kitap, Cilt 2, s. 523. 107 Evliya Çelebi, 6. Kitap, Cilt 2, s. 655.

108Ömer Düzbakar, “Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4.5, 2003, s. 98. 109Evliya Çelebi, 6. Kitap, Cilt 1, s. 358.

31 yakmaktaydı.110

Korkuyu her an iliklerinde hisseden serhad halkı yaşadığı bölgeleri güvenli kılmak ve sürekli saldırıların hedefi olsalar bile bu saldırılardan en az hasarla çıkmak adına evlerinden sokaklarına varana dek güvenlik tedbirlerini almayı ihmal etmemişlerdir. Bu bağlamda serhad kalelerine dair sokak anlatıları bize serhad şehirlerinin gündelik hayatın yanı sıra güvenlik endişenin sürekliliğini gözler önüne sermektedir. Bu bağlamda Kili dış kalesine bu endişeyi görmek adına güzel bir örnektir. “Bu kale içi satranç nakşı 150 adet

bölme sokak sokaktır ve tüm sokakları kalın ağaç direkler döşeli ana yollardır. Bütün sokakların içi baştanbaşa üçer adam boyu derin geniş hendeklerdir ki üzerleri ağaç kirişler döşelidir. Allah saklasın kuşatma sırasında bütün döşeme tahtalarını herkes evlerine çekip yollar kaybolup Tuna nehri ile dopdolu olmuş sokak sokak hendekler ortaya çıkıp düşman şehir içine girmeye cür’et edemez”111 Dış kalede bulunan bu caddelerin sokakları güvenlik endişesinden ötürü112 nehir kenarında olma avantajı kullanılarak hazırlanmıştır. Yollar dahi düşmandan korunmak için tasarlanmıştır. “Gayet

bataklı ve çataklı hendek sanatlarıdır ki her köşe başından olan ve diğer evlerin tüm bu hendekli yollara bakan mazgal delikleri ve saçma top delikleri ile bezenmiştir. Sokak başlarında sarp kale gibi evler var ki eğer şehre düşman girerse bu evlerden düşmana top, kurşun ve taşı lanet yağmuru gibi yağdırmak için bu hileli düşünce ile bölük bölük yapılmış bir kale etmişler.”113 Bahsedilen örneklerden anlaşıldığı üzere sadece askeri bir yapı olan iç kale değil varoşlarda da yapılar ve sokaklar serhaddin doğasına uygun şekilde gündelik hayata uyarlanarak güvenlik endişesi ile korunaklı olarak inşa edilmişlerdir. Stratejik açıdan önemli mevkilere inşa edilen kaleler kimi zaman ordu güzergâhında sık kullanılan menzillere, kimi zaman denize yakın adalara veyahut arazinin coğrafi özellikleri korunmak maksatlı avantaja çevrilerek inşa edilmişlerdir. Aynı zamanda yer tercihlerinde kolay savunulabilmesi, su ve yiyecek ihtiyacının kolay şekilde temin edilebilecek tarzda olması da önemli idi.114 Bu kalelerin serhadde olduğu düşünüldüğünde durum ciddileşmekte, her an tetikle olunması gereken alanlar olduğu

110Evliya Çelebi, 5. Kitap, Cilt 1, s. 254.

111Evliya Çelebi, 5. Kitap, Cilt 1, s. 302.

112Mehmet Yaşar Ertaş, “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Yollar: Kaldırımlar, Köprüler ve Kervansaraylar”, Pamukkale Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı 10, 2011, s. 45.

113Evliya Çelebi, 5. Kitap, Cilt 1, s. 302. 114Semavi Eyice, “ Kale”, s. 234.

32

için kale güvenliği geniş çaplı önlemler alınarak hareket edilmektedir. Halkın yaşadığı dış kale ya da varoşta da durum değişmemiş saldırı olasılığı olabileceği düşüncesi ile sokaklar, yollar, evler dahi korku ve güvenlik endişesi ile düzenlenmişti.

33