Cumhuriyet Döneminde Denizli’de Hayvancılığın Geliştirilmesi ile İlgil

İlgili Çalışmalar

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte tarım alanında olduğu gibi hayvancılık alanında da çalışmalara hız verilerek, Denizli ilinde hayvan yetiştiriciliğine özen gösterilmişti. Bozulmuş olan çeşitli hayvan ırklarının ıslah edilerek ekonomik değerinin ve verimliliğinin arttırılması çalışmaları yapılmıştır. Böylece ildeki hayvan miktarı da her sene artış göstermişti.

Denizli ilinde eski adıyla humuza-i arzıye, şarbon, keçi zatüresi, atlarda Ruam ve bunlar gibi bulaşıcı hastalıklar sık sık görülmekteydi192. Dolayısıyla hayvan soylarının ıslahının yanı sıra bulaşıcı hastalıklarla mücadele konusu da önemli bir sorun halinde idi. Özellikle serum ve aşılarla bulaşıcı hastalıkların önüne geçilmeye çalışılsa da uzun yıllar hayvan hastalıklarının önlenmesinde çok fazla ilerleme kaydedilememişti.

Denizli’de cins at yetiştirmek amacıyla 1924 yılında bir Aygır Çiftliği kurularak hükümetten destek alınmıştı193. Burada safkan Arap ve İngiliz atlarının üretimi için çalışılmaktaydı. Fakat 1946 tarihli bir rapora göre194 merkez ilde hala beş adet aygır bulunmasından bu konuda arzu edilen seviyede başarı sağlanamadığı anlaşılmaktadır. Denizli Valiliği Cumhuriyetin 15. yıl dönümü dolayısıyla hazırlattığı ve biraz da halka güven vermeye yönelik kitapçıkta; Cumhuriyet Hükümeti döneminde Milli Savunma için gerekli olan süvari, mekkare ve koşum hayvanlarının yurt içinden temin edildiğini yazmaktadır. Verilen fiyatlar ülke hayvancılığını geliştirmek amacıyla yüksek tutulmuş, bu suretle halka bir anlamda ekonomik destek sağlanmıştı. Yine aynı

192 _{Kemal Şakir, (1927), s.54.} 193 _{T.C Denizli Valiliği, (1938), s.64.} 194 _{B.C.A., 490, 01, 841, 121, 1.}

kitapçıkta verilen bilgilere göre hayvan sevgisini geliştirmek ve tay yetiştirenleri teşvik etmek için hayvan sergileri, at koşuları tertiplendiği ve hayvan sahiplerinin mükâfatlandırıldığı belirtilmektedir195.

Cumhuriyet döneminde kısmen Özel İdare ve kısmen köy bütçelerine konan tahsisatla damızlık boğa satın alınarak köylere dağıtılmış ve bunların yerli ırklarla çiftleştirilmesi suretiyle verimlilik arttırılmaya çalışılmıştır. Yukarıda bahsettiğimiz ve Denizli’de tarım ve hayvancılığı da içeren 1946 tarihli hacimli rapordaki bilgilerden 40 köyde 88 damızlık boğa ile hayvan ırklarının ıslahı çalışmaları yapıldığı anlaşılmaktadır196. Fakat sayının yetersizliği milletvekilleri tarafından da şikayet konusu ediliyordu.

1927 Tarım Sayımı’na göre, ilde toplam 62.000 çeki hayvanı, 466.000’den fazla da çiftlik hayvanı vardı. En önemli çeki hayvanı, sayısı 50.000’e yaklaşan öküzdü. İlde 59.000 inek, 143.000 koyun, 213.000 keçi vardı. Kümes hayvanları sayısı da 132.000’i bulmaktaydı197.

Devlet il yıllığına göre, 1929–1930 yıllarında Denizli vilayetindeki hayvan sayısı, 4.400 baş at, 5.000 kısrak, 38.500 eşek, 550 ester (katır), 2.300 deve, 46.700 inek, 28.300 öküz, 6.000 manda, 197.500 koyun, 340.000 keçi olmak üzere toplam 669.250 idi198.

Tablo 2.30. 1937- 1938 yıllarında Denizli’deki hayvan sayıları199_;

Y ıl la r Ö kü z İn ek D ev e M an da T if ti k K oy un K eç i E st er E şe k A t, K ıs ra k 1937 49.157 31.729 1.211 4.706 448 142.531 213.134 1.284 42.736 10.655 1938 49.747 41.350 2.969 5.575 381 269.204 251.342 1.043 46.848 15.540 195 _{T.C Denizli Valiliği, s.64.} 196 _{B.C.A., 490.01.841.121.1.}

197 _{T.C.B.İ.U.M, 1927 Tarım Sayımı 1927, (1928), Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, s.113.}

198 _{T.C. Devlet İl Yıllığı, 1929–1930, (1930), Matbuat Umum Müdürlüğü, Devlet Matbaası, İstanbul,} s.342.

1943 yılında yapılan sayıma göre; ilde küçük ve büyük baş, toplam 700.000 hayvan mevcut olduğu belirtilmektedir. Bunun beş yüz binini koyun ve keçi gibi küçükbaş, iki yüz binini ise at, kısrak, deve gibi binek ve büyükbaş hayvanlar oluşturuyordu200 1950’li yıllarda Denizli hayvancılığında kısa süreli bir duraklama görülmüştür. Bunun sebebi 1950’lerden sonra özellikle pamuk ekiminin getirdiği kazancın yüksekliği nedeniyle tarımsal üretime ağırlık verilmesi ile meralar ve otlakların tarlaya dönüştürülmesidir. Buna bağlı olarak hayvansal üretime dayanan deri ve kösele imalat sanayinde gerileme söz konusu olmuştu201. Bu durum, gerek tarım topraklarından azami derecede yararlanmayı amaçlayan dönemin iktidarının tarım politikasıyla, gerekse dünya ölçeğinde yaşanan daha önce bahsettiğimiz tarım ürünlerindeki fiyat artışlarıyla ilgisi olmalıdır.

1960’lı yıllara gelindiğinde ise, hayvan ıslah çalışmalarının yeniden hız kazanmış ve bu alanda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Özellikle 1960’lı yıllarda ilde süt inekçiliğini geliştirmek, verimliliği arttırmak, çiftçilere damızlık inek sağlamak için suni tohumlama metodu uygulamak amacıyla, çeşitli bölgelerde tohumlama istasyonları açılmıştır. Bu istasyonlar köylünün elindeki yerli kara ineklerden daha fazla et, süt ve çeki kabiliyeti olan, üstün yavrular elde etmek için suni tohumlama uygulamışlardır. Denizli merkez, Sarayköy, Çivril, Acıpayam ilçelerinde, o zamana kadar yapılan faaliyetler 1960’lı yıllarda da artarak devam etmiştir. 1967 yılına gelindiğinde Merkez ve Sarayköy ilçelerinde 1001 baş, Acıpayam ilçesinde 445 baş, Çivril ilçesinde 231 baş inek suni tohumlamaya tabi tutulmuştur. Bu suni tohumlama çalışmalarına bağlı olarak ilde süt hayvancılığı gelişme göstermiştir202.

1960’lı yıllarda ilde çeki hayvanlarını ıslah çalışmaları da yoğunlaşmıştır. Bu amaçla daha önce de bahsedildiği gibi 1924’te kurulan Özel İdare’ye bağlı Aygır deposunda at ve eşeklere aşı çalışmaları uygulanmış ve soylarının ıslahı için faaliyet gösterilmiştir. İldeki bu teknik çalışmalar ileriki yıllardaki üretime de olumlu etki yapmıştır. 1960’ların sonunda bulaşıcı hastalıklarla mücadele konusunda önemli adımlar atılmış, “Sığır Vebası” hastalığının Denizli’ye girmesi önlenmiştir.

1970’lerin başında ise hayvansal ürünlerden elde edilen gelirler, tüm tarım ürünleri gelirlerinin %23’ünü oluşturacak duruma ulaşmıştı. 1970’li yıllarda da

200 _{B.C.A., 490, 01, 841, 121, 1.} 201 _{Yurt Ansiklopedisi, (1982), s.2160.} 202 _{T.C Denizli Valiliği (1967), s.252.}

Denizli’de hayvancılığı geliştirmek amacıyla çalışmalara devam edilmiştir. Özelikle yerli sığır ırklarının Montofon ırkıyla melezlemesi yapılarak et ve süt verimini arttırmak, yerli koyun ırkı olan Dağlıç ırkının et verimini yükseltmek gibi ıslah çalışmaları yoğun şekilde sürdürülmüştür. Islah çalışmalarıyla vasıfları geliştirmiş hayvanlar, damızlık olarak yetiştiriciye kazandırılmıştır. Ayrıca yine hayvancılığı geliştirmek amacıyla Ziraat Bankası, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş ve Köy İşleri Bakanlığınca Köy Kalkınma Kooperatifleri yoluyla çiftçilere kredi imkânı sağlanmıştır.

Hayvancılık alanında salgın hastalıklarla mücadele etmek amacıyla koruyucu aşı çalışmaları yapılmış ve çiftçiler bu konuda bilinçlendirilmiştir. Koyun ve sığır besiciliği konusunda da önemli adımlar atılmış ve Denizli’deki besicilik faaliyetleri dünya standartlarına uygun bir seviyeye ulaşmıştır.

Denizli’de hayvan ıslahı ve üretim çalışmaları yapan iki devlet kuruluşu vardır. Acıpayam Devlet Üretme Çiftliği bir yandan tohumluk üretimi yaparken, diğer yandan da damızlık, sığır, koyun, tavuk ve yumurta üretimi yapmaktadır. Bu kurum önce Tarım Bakanlığı’na bağlı iken 1957’de Bakanlar Kurulu kararı ile Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü’ne bağlanmıştır.

Tablo 2.31. Acıpayam devlet üretme çiftliğinin 1970-1972 yılları damızlık üretimi203

Cinsi (adet) 1970 1971 1972

Sığır 18 30 50

Koyun 15 45 20

Tavuk 750 1000 1600

Damızlık yumurta 30.000 40.000 45.000

İkinci kuruluş olan Denizli Üretme İstasyonu ise 1971’de kurulmuştur. Özellikle tavşan yetiştirme alanında çalışmaları vardır. İlin ihtiyaçlarını karşılarken, il dışın da satış yapmaktadır. 1980’de 200.000 civciv, 10.000 anaç tavuk, 40.000 kasaplık piliç ve 1,5 milyon yumurta üretmiştir. Araştırma, üretme ve deneme istasyonu tavşan, arı ve tavuk üzerine çalışmaktadır.

203 _{T.C Denizli Valiliği, (1973), s.199.}

Tablo 2.32. Denizli üretme istasyonu müdürlüğünün 1976 yılı istihsalleri204

İstihsal edilen yumurta 581.781 adet İstihsal edilen civciv 196.835 adet

Satılan civciv 156.864 adet

Kasaplık kesilen piliç 34.436 adet

Damızlık tavşan 55 adet

Satılan tavşan 1.000 adet

Kovan istihsali 1.800 adet

Kovan sayısı (arılı) 50 adet Satılan oğul (suni) 90 adet

Bal istihsali 1800 kg

Tablo 2.33. Müessesenin yıllara göre damızlık civciv satışı (adet)205

204_{, Denizli Ticaret Odası (1976), Ekonomik Yönüyle Denizli, Denizli Ticaret Odası Yayınları, Denizli,} s.59.

205 _{T.C Denizli Valiliği (1973), s.199.}

Yıllar Civciv adeti 1965 12.728 1966 60.847 1967 100.336 1968 80.250 1969 102.140 1970 61.854 1971 83.045 1972 150.000

İlçe Yıllar Tek Tırnaklılar Çift Tırnaklılar Büyük Baş Çift Tırnaklılar Küçük Başlar Deve Kanatlı

At Katır Eşek Toplam Sığır Manda Toplam Koyun Keçi Toplam

1975 1.122 793 3.398 5.313 12.447 56 12.503 64.071 42.452 106.523 26 37.916 Merkez 1976 1.097 1.193 3.153 5.443 11.255 18 11.273 60.699 26.796 87.495 13 44.308 1975 2.360 632 5.606 8.598 18.081 481 17.562 61.133 56.695 117.828 - 41.733 Acıpayam 1976 2.498 707 5.766 8.971 17.486 417 17.903 56.538 58.363 114.901 6 46.855 1975 434 70 1.926 2.430 4.305 - 4.305 20.573 19.098 39.671 8 16.333 Buldan 1976 485 56 2.084 2.635 4.317 - 4.317 18.787 12.817 31.604 20 13.342 1975 1.611 972 4.039 6.622 5.223 - 5.223 96.209 25.757 121.966 - 41.679 Çal 1976 1.707 920 4.294 6.921 4.815 - 4.815 76.218 22.184 98.402 4 61.310 1975 1.136 1.829 1.648 4.513 7.652 - 7.652 13.291 29.351 42.642 - 29.627 Çameli 1976 677 1.176 1.231 3.084 4.609 2 4.611 9.641 18.139 57.974 - 15.585 1975 539 51 1.926 2.516 4.597 89 4.686 33.208 22.631 55.839 - 14.682 Çardak 1976 599 122 2.217 2.938 5.262 71 5.333 34.244 23.730 57.974 - 15.585 1975 3.897 23 3.140 7.160 15.716 1.888 17.604 12.806 21.272 134.078 - 54.710 Çivril 1976 4.026 243 3.292 7.561 4.337 2.042 6.379 100.578 23.109 123.681 - 66.570 1975 584 479 1.158 2.221 1.444 - 1.444 12.579 14.228 26.807 - 9.417 Güney 1976 556 480 1.060 2.096 1.332 - 1.332 11.875 12.228 24.104 - 10.145 1975 537 155 2.101 2.793 6.541 - 6.541 8.268 28.885 37.153 - 13.669 Kale 1976 492 155 1.518 2.165 6.206 - 6.206 8.046 27.771 35.817 - 13.792 1975 893 195 1.363 2.451 4.003 29 4.032 27.946 17.765 45.711 23 15.046 Sarayköy 1976 951 169 1.393 2.513 3.323 35 3.358 23.700 15.151 38.851 20 21.068 1975 1.624 212 4.665 6.501 13.283 29 13.312 55.844 74.326 130.170 - 29.961 Tavas 1976 1.549 241 4.994 6.784 12.227 23 12.250 51.636 70.164 121.800 - 52.42 1975 14.737 5.411 30.970 51.118 93.292 2.572 95.864 505.928 352.460 858.388 57 304.773 Toplam 1976 14.637 5.472 31.002 51.111 88.169 2.608 77.777 451.962 310.452 762.408 63 359.249

Tablo 2.34. 1975-1976 yılları Denizli ili hayvan mevcutları listesi206_.

Tablo 2.34’deki 1975 ve 1976 yıllarındaki Denizli’deki hayvan varlığını incelediğimizde tek tırnaklı hayvanlar olarak belirtilen at, katır ve eşek sayıları yaklaşık olarak 51.100 dolaylarındadır. En fazla tek tırnaklı hayvan sayısı Acıpayam ilçesinde görülmektedir. Buna karşılık, 1975-1976 yıllarında gerek büyük baş ve küçük baş, gerekse kanatlı hayvanın en fazla yetiştirildiği yer Çivril ilçesidir. Büyük baş hayvan sayısında Denizli toplamı ortalama 80.000 civarındadır. Küçükbaş hayvan sayısı ise Denizli genelinde ortalama 800.000 dolaylarındadır. Denizli genelindeki deve sayısı 63 idi. En çok deve ise Sarayköy’de bulunmaktaydı. Kanatlı hayvan sayısı da Denizli’de ortalama 325.000 dolayındadır.

2.2.2. Denizli’deki Hayvan Varlığı ve Çeşitleri