Cari İşlemler Hesabı

Ülkede yerleşik olan kişilerce yapılan mal, hizmet ve gelir akımları ve yapılan karşılıksız transferlerin gösterildiği hesaptır. Bu hesapta gelir ve gider niteliğinde olan döviz giriş-çıkışları izlenmektedir. Söz konusu ekonomik işlemler neticesinde gerçekleşen döviz girişlerinin, döviz çıkışlarından büyük olması durumunda cari işlemler hesabı fazla vermiş demektir ve buna genel olarak cari fazla denir. Eğer ekonomik işlemler sonucunda gerçekleşen döviz çıkışlarının döviz girişlerden büyük olması durumda ise cari işlemler hesabında bir açık söz konusu olmaktadır. Bu açığa da cari işlemler açığı denir. Denge durumuna da cari denge denmektedir. (Sezer, 2007: 8) Cari işlemler hesabı ödemeler bilançosu içinde çok fazla önem taşıyan bir hesaptır. Yani en genel ifade ile ülkenin ihraç ve ithal ettiği mal ve hizmetler bu hesaba kaydedilmektedir (Seyidoğlu, 2011: 822). Hesap, malların ithal ve ihracının yanı sıra görünmez kalemler olarak adlandırılan; taşımacılık, yatırım gelirleri, kira gelirleri telif hakları, sigorta ödemeleri ve bağışları kapsamaktadır (Kindleberger, 1958: 23) Cari işlemlerin önemli bir kısmını mal ticareti oluşturur. İhracatın alacaklı ithalatın ise borçlu olduğu bu hesapta Mal ihracatı ile mal ithalatı arasındaki denge dış ticaret bilançosu olarak adlandırılmaktadır (Doğukanlı, 2001: 11) Alacak ve borç toplamının birbirine eşit olmaması durumunda cari işlemler bilançosunda ya bir açık ya da bir fazla vardır. Cari işlemler hesabı ülkenin milli geliri ile yakından ilgilidir. Çünkü ilk iki alt hesap (mal ticareti+ uluslararası hizmetler) ülkenin milli gelirinin önemli bir parçasını oluşturur. Bu hesaplardaki olumlu bakiye, doğrudan ülkenin milli gelirine eklenir. Tersi bir durumda da milli gelirde bir düşme gözlenir. Mal ve hizmet ithal ve ihracı birbirine eşit olması durumunda ise, milli gelir üzerinde bu alt hesapların etkisi olmaz. Bu nedenle, ülkenin mal ve hizmet ihraç ve ithali, doğrudan milli gelirin seviyesine etki

42

eder (Karluk, 1998: 353). Bilançoda ortaya çıkan gelişmeler mal ve hizmet bilançosunun milli gelirle olan doğrudan ilişkisi nedeniyle de hem kamunun hem de özel sektörün ilgisini çekmektedir. (Doğukanlı, 2001: 11).

Kamuoyunda ve basında gündeme gelen ve üzerinde durulan mal işlemleri-ticaret dengesi olmakla birlikte her ülke dış alemle hizmet işlemleri de gerçekleştirir. Bir ülkenin diğer ülkelerle yaptığı hizmet ticareti, turizm-taşımacılık-eğitim ve mali hizmetler gibi alanlardaki alışverişleri kapsar. Örneğin bir İtalya’nın Türkiye’de tatil veya bir üniversite tahsili yapması, bir malın İtalya’ya Türk gemileriyle taşınması cari hesapta (+) işaretle gösterilir. Buna karşın Türk’ün İtalya’da tatil veya üniversite tahsili yapması, bir malın Türkiye’ye İtalyan gemileriyle taşınması cari hesapta (-) işaretle gösterilir (Ünsal, 2005: 440)

Türkiye’de cari işlemler dengesinde özellikle 1980 sonrasında liberalizasyon politikalarıyla birlikte önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Döviz alanlarındaki kısıtlama ve kontrollerin kaldırılması, sermaye hareketlerine ve dış ticarete serbestlik getirilmesiyle birlikte ödemeler dengesi kamu ve özel sektör ekonomik birimlerce alınan kararların sonucu haline gelmiştir. Bu hesap sadece kontrollü dış ticaret olmaktan çıkarak aynı zamanda net yatırım gelirleri, turizm gelirleri ve işçi dövizleriyle birlikte bir bütün halini almıştır (Coşar ve Bildirici, 2010: 367).

2.2.1.1. Mal Alım Satımı

Ödemeler dengesinin en önemli kalemi mal ticaretidir. Mal alım satımı, uluslararası ödemelerde, genel olarak ödemeler bilançosunun ½ ile 1/3 arasında yer tutar. Mal ihracı, bir ülkede üretilen malların diğer ülkelere satılması işlemidir. Alacak kalanı veren bir hesap olup, artması ülke lehine sonuç yaratmaktadır. Diğer bir ifade ile ihracat, yabancı ülke sakinleri üzerinde parasal bir alacak hakkı doğurduğu için bilançonun alacaklı tarafına kaydedilir. İthalat ise, borç kalanını veren hesaptır. Artması aleyhte sonuçlar doğurur. Mal ithalatı, yabancılar lehine bir alacak olduğundan bilançonun borçlu yanına kaydedilir. Toplam mal ithalatı ile mal ihracı arasındaki farka ise dış ticaret bilançosu denir (Karluk, 1998: 360).

Mal ticareti yerine kimi zaman görünür ticaret ifadesi de kullanılır. Mal ithalat ve ihracatı, birçok ülkenin uluslararası ekonomik işlemleri içinde en büyük yeri tutar. Ayrıca mal ticareti ülkelerin reel ekonomilerinin de somut bir göstergesi durumundadır.

43

Bu mal ticareti ülke ekonomisinde üretim, teknoloji, verimlilik gibi alanlarda gerçekleşen uzun dönemli gelişmelerin bir sonucu olmasından kaynaklanmaktadır (Seyidoğlu, 2011: 820).

Uygulamada genel olarak mal ihracı FOB, mal ithalatı ise CIF fiyatlara göre kaydedildiğinden dolayı istatistiklerde toplam dünya ihracı, toplam dünya ihracına eşit olmaz. Çünkü FOB fiyat, navlun ve sigorta giderlerini kapsamamaktadır. Bundan dolayı IMF, bütün ülkelere, ithalat ve ihracatlarını FOB olarak değerlendirmelerini tavsiye etmektedir (Karluk, 1998: 360).

2.2.1.2. Uluslararası Hizmetler

Cari işlemler hesabının diğer önemli bir alt hesabı da, hizmet ithal ve ihracıdır. Mal ticaretinin fiziki ve görünür niteliğine karşın, hizmet ihraç ve ithali görünmez bir nitelik taşır. Bundan dolayı bu hesap, görünmez ticaret olarak da isimlendirilir. Yabancı sermaye yatırımlarının gelir ve giderleri de hizmet hesabına kaydedilir (Karluk, 1998: 360). Bu hesabın en önemli kalemlerini ise yurtdışında çalışan ülke vatandaşlarının

gönderdikleri dövizler ile bedelsiz ithalat^* oluşturmaktadır (Sezer, 2007: 11).

Seyidoğlu, (2009: 318)’na göre uluslararası hizmetler kapsamındaki işlemlerden bazıları; dış turizm, uluslararası taşımacılık, uluslararası bankacılık ve sigortacılık, lisans bedelleri kiralar komisyonlar, yurtdışı resmi hizmetler ve dış yatırım gelir ve giderleridir.

Şunu belirtmekte fayda var ki uluslararası hizmetler hesabı, genel olarak mal ticareti

hesabı kadar büyük değildir. Ancak son zamanlarda dünya ekonomisinde meydana gelen gelişmelere bağlı olarak hizmet ticaretinde de önemli bir artış görülmektedir. Nitekim GATT çerçevesinde yapılan 8’nci Çok Taraflı Ticaret Görüşmelerinin (Uruguay turu) iki önemli özelliğinden biri de, hizmet ticaretinin dünya ekonomisinde ilk defa gündeme gelmesidir. Bu konuda uygulanacak kurallar ve hizmet ticaretini serbestleştirme esasları, Uruguay Turu Nihai Senedi’ nde belirlenmiştir (Karluk, 1998: 361).

*

Bedelsiz İthalat, bedeli için Türkiye’den döviz transferi yapılmadan, yurt dışında kazanılarak tasarruf edilen ve yurda getirilmesi mecburi olmayan kazançlar ve tasarruflarla satın alınan eşyanın Türkiye’ye ithal edilmesidir.

44

2.2.1.3. Tek Yanlı Hizmetler

Ticari nitelik taşımayan yani ülkeler arasında bağış ve hibe şeklinde yapılan işlemlerdir. Karşılığında bir ödemede bulunma gereği olmadığından, bu tür işlemlere tek yanlı işlem veya karşılıksız transferler denmektedir (Seyidoğlu, 2011: 824).

Ülkeye yapılan karşılıksız transferler cari hesapta (+), ülkenin yaptığı karşılıksız transferler ise (-) işaretle gösterilir. Net karşılıksız transferlerin pozitif olması, ülkeye yapılan transferlerin ülkeden yapılan transferlerden büyük olduğunu gösterir (Ünsal, 2005: 440).

Tek yanlı transferler bağışta bulunanın kişiliğine göre resmi ve özel nitelikte olabilir. Mesela Kızılay’ın yurtdışına göndermiş olduğu yardım malzemeleri, ödemeler bilançosu açısından resmi bir tek yanlı borçlu işlemdir. Yabancı resmi veya özel kişilerin bize göndermiş oldukları hibe, bağış ve hediye gibi varlıklar da bizim açımızdan bir alacaklı işlemdir (Seyidoğlu, 2011: 824).