BÖLÜM I: YAZIM ÖZELLİKLERİ
2.8. Cümle Yapısı
Cümle, tam bir düşünceyi ifade etmek için düzenlenmiş bir dizi kelimelerdir80. Cümleler basit cümleve birleşik cümle olmak üzere ikiye ayrılır.
2.8.1. Basit Cümle
Tam bir düşünceyi ifade eden tek bir kelime gurubunu ihtiva eder. Basit cümle, bildirme( haber), soru, istek, emir ve hitap cümlelerine ayrılır81.
2.8.1.1. Bildirme Cümlesi (Haber Cümlesi)
Haber cümlesi, umumiyetler, olumlu veya olumsuz haldeki bir gerçeği bildirir82. Örnek:
Ḥaẓret-i Büzürgvār hemme nersesini mü‛ezzinge berdiler. (3a/11-12) Büzürgvār ser-ü pāyini satíp bir işek aldílar. (7a/5-6)
Bir keçe kündüz ḥem-ṣöhbet boldílar. (16b/10-11)
Ḫelāyíḳlar Ḫoca‛ Büzürgvār bile ṣohbet tuttílar. (17a/10)
Ol künlerde Ḳaşġar’da ‛Abdur-reşid Ḫānníŋ oġli ‛Abdul-latīf Ḫān töre irdi. (19b/5-6) Üç yilda sefil teyyar boldi. (22b/10)
80 Eckmann. a.g.e. S.147
81 Eckmann. a.g.e. S.147
2.8.1.2. Soru Cümlesi
Soru cümlesi, umumiyetle bir soru sorar. Bu soru, asıl soru veya evet-hayır sorusu olabilir83.
Örrnek:
Ey yigit, ḳaydín bolursiz ve ne yerdin kelursiz? (3b/5-6) Ey Muhammed Şerīf, munde nime ḳílip olturasíz? (8a/5) Ey ‛aziz, atlari nime ikin? (18b/1)
Ḳírġízġa tilenurmenmu ya yoḳmu. (20b/3-4)
Ey müslümānlar, şu yerde bir ḳaṣabaçe etedurmen, ne dersizler. (22b/1)
Ya Büzürgvār, özleridin keyin seccādeleride kim olturur ve kimdin istíġfār alurmíz? (24a/10-11)
2.8.1.3. İstek Cümlesi
İstek cümlesi, bir dileği ifade eder84. Örnek:
Ey Molla Muhammed Şerīf, meni isteseŋiz Kaşḳar’ġa bariŋ, bu kişini isteseŋiz Türkistān’ġa bariŋ. (6a/11-13)
Ya Büzürgvār, bir du‛ā ḳílsalar şāhidki du‛ālariniŋ bereketidin bu ḥelāketdin ḫalāṣ bolġay irduk. (10a/4-6)
Ḥemme ḫelāyíḳ muni işitip ḫoş-hāl boldílar, kaşki bir ‛ilāc ḳílip bu belādin ḫalās tapali, dediler. (10b/6-9)
Şol Büzürgvārníŋ mededi birle bizler gird-ābdin ḫelāṣ taptuḳ, özi ḥem ḫelāṣ bolġay irdi ḥemme mal ve cānímízni fedā ḳílġay irduk. (12a/2-4)
Avval ervāh meşāyiḫlarġa müteveccih bolali, ular ḳaydaġki buyrasa şundaġ ḳílali. (20b/6-7)
83 Eckmann. a.g.e s.156
2.8.1.4. Emir Cümlesi
Emir cümlesi, istek, davet, teşvik, emir veya yasak ifade edebilir85: Örnek:
Ey Molla Muhammed Şerīf, buyan çiḳíŋ. (5b/1)
Ey oġlum Molla Muhammed, öyüŋdeki te‛elluḳuŋni Ḫudāġa tapşurġíl, ḳoluŋni sunġíl ve közüŋni yumġíl. (6a/1-3)
Uşbu kārvān kelgünçe ḳírḳ kün şubu yerde saḳlap olturuŋ. (13a/13-13b/1)
Ḥaẓret-i Ḫoca Muhammed Şerīf’ke eytiŋler, dermehel kelip du‛ā ḳílsun. (14b/6-7) Ey tive, ne cānsin, özüŋni ẓāḥir ḳíl. (18a/7)
Zinhār şeri‛atdin ḳaytmaŋlar, emr-i ma‛rūfġa köŋül ḳoyuŋlar ve nehy münkerdin yaníŋlar. (23a/10-11)
Mendin keyin ornumda seccādede Muhammed Veli Sūfi oltursun. (24a/12-13) 2.8.1.5. Hitap Cümlesi
Bütün cümle tipleri, duygu ve heyecan ifade etmek için kullanılabilir86: Örnek:
Be-yarāb yarāb ey şāb- zinde dārān, be-āh nāle-u ümīd vāran Be-bālīn-i ġaribān ber ser-i rāh, çū teslimi esirān der tek-i çāh Be-āh –í dīde-i ṭíflānü-i ma‛ṣum, be-sūzī sine-i pīrān-e maẓlūm
Be-āh ber-dil-i pür-ḫūnem āverd, Ez-īn girdāb-i ġem bīrūnem āverd. (10a/8-11)
Eyyühen-nās, biliŋlar ve āgāh boluŋlar, bu du‛ā Ḫoca Muhammed Şerīf’ke mevḳū iken. (14b/5-6)
‛Aceb ḫoş ḥava yer iken. (22a/7-8) 2.8.2. Birleşik Cümle
Birleşik cümle bir asil cümle ile onun manasını tamamlaya bir veya daha fazla yardımcı cümleden teşekkül eder87.
85 Eckmann. a.g.y s.156
86 Eckmann. a.g.e s.159
2.8.2.1. Şartlı Birleşik Cümle
Bu birleşk cümle Türkçenin asli birleşik cümlesidir. başlangıçtan beri Türkçede vardır. Temeli şart kipinin şart ifadesine dayanır. Şartlı cümlede yardımcı cümle önce, asıl cümle sonra gelir88.
Örnek:
Mübada kime gird-ābġa tüşse bir kişi cāníni niṡār ḳílip, mīl-i iskenderge çíḳip ṭablni ḳaḳsa gird-ābdaki çoŋ balíḳlar ḳozġalip, ularníŋ hereketidin kime gird-ābdin çíḳar, bolmasa bölek ‛ilāci yoḳ. (10b/9-13)
Ey Ḫoca Muhammed Şerīf, men özüm Şehr-i Hurmuz‘din bolurmen, bu yerde kelip menzil ḳílip yatíp irdim, yanímda bir kāfirni ḳoydílar, boynida bir ādemçe çoyun puti bar, aníŋ üstide bir küf altun bar, şuníŋ töfesige bu tamni saldíŋíz, ol cehetidin āslā yatalmaydurmen. (18a/9-13)
Büzürgvār yette yil pīrleriniŋ merḳadleride şeyḫ bolup olturup kelgen niyāz-u nezurātini ḫānḳāhġa ṣerf ḳílip terbiyet meridānġa meşġūl boldílar ve bir mescid binā ḳíldilar. (19a/8-11)
Bizler hem minnet-dār tururmiz, becān-i dil ḫizmet ḳílurmiz, emma suyi yoḳ turur. (22b/2-3)
Ḥer çahārşenbe keçesi kelip ḳonup, tilāvet-i ḳur’ān ḳílip yanur irdi. Ol cehetidin ḳarīb vālāyet tafíp evliyālíḳ defterige alíndílar. (25a/9-11)
2.8.2.2. Ki’li birleşik Cümle
Yabancı asıllı olan ve Türkçe için normal olmayan bu birleşik cümle Farsçadan geçmiş olan ki edatıyla ve onun Türkçesi olarak eskiden kullanılan ki,kim edatıyla yapılan birleşik cümledir. Ki’den önceki unsur fiilse ki asıl cümle ile yardımcı cümlenin tam arasında bulunur89.
Örnek:
Rāvīler andaġ rivāyet ḳílurlarkim, ol zübdetül ā‛rifīn ve ḳudretü‛l-mesākīn bende-i latīf Ḥaẓret-i Ḫoca Muḥammed Şerīf Büzürgvārníŋ ahvāl ü evsāflarini andaġ bayān silkige
88 Ergin. a.g.e. s.405
keltürüpdurlarkim, yette yaşlarída atalari vefāt bolup, Ḥaẓret-i Ḫoca Büzürgvār yetīm ḳaldi. (1b/5-9)
Bu büzüruglarníŋ birleri eyttilerkim, men Sulṭān Satuḳ Buġra Ḫān Ġāzi bolurmen, bu kişi Ḫoca Ahmed Yesevī terurdílar. (5b/11-13)
Ḳafile Ḥaẓret-i Büzürgvārni körüp tamāşā ḳíldílarki, ‛aceb pür-heybetḳelender iken. (9b/4-6)
Kördilerkim, bu kentde neçe öylük cemā‛e bar iken. (15a/11)
Büzürgvār ‛Abdur-reşid Ḫāndin ruḫṣet tilep eydilerkim, baríp pīrimni ziyāret ḳílip keley dep. (19a/1-2)
Ḳaẓāra bir yil ḫaber boldiki, Ḳírġízlar yilda beredurġan lāzímlíḳlarini bermeydur, kelgeli ḥem unumaydur dep. (20a/2-3)
Uluġ kiçik ḥemeleri ‛azā ve mātem tutup, garibānelerini çāk çāk etip çūnan yíġladílarkim. Bularníŋ nālesige āsmān zemīn lerzege keldi. (24b/11-13)
2.8.2.3. İç içe Birleşik Cümle
Bu, bir cümlenin başka bir cümlenin iine girmesi ile meydana gelen birleşik cümledir. Bu birleşik cümle bir cümle başka bir cümlenin bir unsuru veya cümle içinde bir isim unsuru durumunda bulunur90.
Örnek:
Büzürgvār fātiha oḳup eydi, Ey bībī, özleri kimniŋ küçi bolurlar, dedi. (6b/9-11) Eṡnā-i ḳírā‛etde şubu āyet keldi “Kullu nefsin zaiḳetulmevt”. (23a/9-10)
Bu āyet-i kerime keldikim ‘Ḳālū innā lillāh ve innā ileyhi raci‛ūn’ dep merġ cānlari lā-mekānġa pervāz ḳíldi. (24b/6-7)