Osmanlı Devleti, Rumeli Bölgesinde merkeze en uzak vilayeti olan Bosna topraklarında, diğer vilayetlerde olduğu gibi telgraf ağları örmekten geri durmamıştır. Bu hususta gerek bölgenin kolay ve etkili idaresi gerekse Avusturya, Sırbistan ve Karadağ tehlikeleri arasında sıkışan bir coğrafya olması hasebiyle Bosna’nın stratejik ve askeri konumu etkili olmuştur. Bosna hatlarının İstanbul ile Avurturya ve Sırp hatları üzerinden kurmak mecburiyetinde olduğu irtibata, 1861 yılında Saray-Priştine bağlantısı ile son veren Osmanlı Devleti’nin yeni hedefi, Bosna hatları ile Avusturya hatları arasındaki kolları güçlendirerek Osmanlı-Avrupa muhaberesinde Sırbistan Emareti hatlarını devre dışı bırakmak olmuştur. Böylelikle hem maddi hem de stratejik üstünlüğün Sırp hatlarından Bosna hatlarına geçirilmesi hedeflenmiştir.
2.12.1. Saray-Travnik-Banaluka-Gradeşka Hattı
Avrupa ile irtibatını çoğunlukla Edirne-Aleksinaç hattı yolu ile Sırp hatlarına bağlanarak gerçekleştiren Osmanlı Devleti, hem Sırp Telgraf İdaresi’nin aldığı hisseyi hazineye kazandırmak hem de Bosna Vilayeti dahilinde 1864 Vilayet Nizamnamesi ile yeniden şekillenen idari yapının daha etkin yönetimi ve sancaklarda bulunan tüccarın menfaati doğrultusunda, yeni hat inşa kararları almıştır. Bu bağlamda 3 Nisan 1865’de çıkan irade ile Saray’dan Travnik’e ve Travnik’ten Yayçe ve Kulhisar kasabaları üzerinden Banaluka’ya bir hat çekilmesi kararlaştırılmıştır. Söz konusu dahili hattın Avusturya hatlarına bağlanarak yukarıda belirtilen amaçların elde edilmesi için Banaluka’nın da Avusturya hatlarına bağlanması düşünülmüştür. Yapılan keşiflerde bunun iki yolla mümkün olacağı belirtilerek hangisi tercih edilirse o güzergahın kullanılması kararlaştırılmıştır. Keşfe göre birinci yol hattın Banaluka’dan, Sava Nehri üzerinden sınırdaki Gradeşka’ya uzatılarak karşı taraftaki Avusturya Gradeşkası’na bağlanmasıdır. İkinci yol ise Banaluka hattının Bihke’ye uzatılarak oradan Avusturya hatlarına bağlanmasıdır. Yapılan incelemede, birinci yolun 23.502 frank masrafa mal olacağı, ancak mülki idareye pek hizmet etmeyeceği belirtilmiş; ikinci yolun ise 33.690 franka mal olacağı ve Bosna sancaklarından olan Bihke’ye de uzatılacağından mülkiyece pek çok menfaat kazandıracağı açıklanmıştır. Ancak gerek Meclis-
506 BOA., A.MKT.MHM., 409/63; BOA., A.MKT.MHM., 417/34. 507 BOA., İ.ŞD., 35/1731.
i Vâlâ gerekse saray tarafından, idari menfaattense tasarrufa riayet etmek daha uygun bulunarak birinci yolun inşasına karar verilmiş ve söz konusu masraflar için gerekli miktarın hazineden Telgraf İdaresi’ne aktarılması için karar alınmıştır.508
Tasarrufa verilen önem yanında Avusturya ile en kısa yoldan hızlı bir irtibatın tesis edilme isteğinin de göz ardı edilmemesi gerekir.
Kararın alınmasından sonra Telgraf İdaresi gerekli malzemeyi satın alma yoluna giderken, çok gecikmeden 20 Haziran 1865’te Saray Telgrafhanesi Müdürü Bekir Bey de inşa memuru olarak görevlendirilmiş ve yapılacak hattın hem inşaat hem de muhasebe işlerinden sorumlu tutulmuştur.509 Saray’dan Gradeşka’ya kadar inşa edilen hat üzerinde Travnik, Banaluka ve Gradeşka’da olmak üzere üç yeni telgrafhane açılmıştır. Travnik ve Banaluka’dan gelen teşekkür telgrafları yanında ahalinin söz konusu telgrafhaneler için yaptığı yardımları da içeren mektuplar söz konusudur.510
Örneğin Gradeşka’da inşa edilecek telgrafhane için ahali tarafından yardımda bulunulmuştur.511
1870 yılında yetersiz kalmaya başlayan Banaluka Telgrafhanesi de tüccar tarafından yapılan 6.000 guruş ianeye devletçe 4.000 guruş eklenmesi üzerine inşa edilen yeni binasına taşınmıştır.512
İnşa edilen Saray-Gradeşka kolu ile Osmanlı Devleti’nin Avrupa ile yeni bir irtibatı daha tesis edilmiş oldu. Bu nedenle hatlar üzerinde değişecek veya artacak yoğunluğa göre yeni tayinler yapılması da ihtiyaç olmuştur. Telgraf Müdürü Agaton Efendi’nin bu husustaki takririne uygun olarak Bosna hatlarının merkezi olan Saray Telgrafhanesi’ne bir Fransızca muhabere memurunun daha tayini gerçekleştirilmiştir.513
Yine Gradeşka’da açılan Osmanlı Telgrafhanesi’ne Beyoğlu Telgrafhanesi Fransızca muhabere memuru Mösyö Canyan tayin edilmiştir. Gradeşka gibi küçük bir merkeze Osmanlı Devleti’nin en önemli Fransızca telgraf merkezlerinden olan Beyoğlu Telgrafhanesi’nden bir tayin yapılması, Gradeşka’nın Osmanlı- Avusturya muhaberatında ana merkez olarak belirlenmesinden kaynaklanmaktadır. Telgraf İdaresi’nin görüşüne göre Gradeşka’dan yapılacak Fransızca muhabere sayesinde Sırbistan İdaresi’nin daha önce her telgrafname için aldığı 1 Frankın artık hazineye kalacak olması ve telgrafnamelerin daha kolay gönderilebilecek olmasından ötürü maddi ve manevi menfaat elde edileceği belirtilmiştir.514
508 BOA., MVL., 1008/39; BOA., İ.MVL., 528/23707. 509 BOA., İ.HR., 213/12379. 510
BOA., A.MKT.MHM., 349/29; BOA., A.MKT.MHM., 350/34.
511 Sadece ahali yardımının yeterli olmadığı telgrafhane inşaatı için devlet tarafından da 6.000 guruş harcanmıştır. BOA., MVL., 1065/19.
512
BOA., İ.DH., 622/43279. 513 BOA., İ.HR., 219/12714. 514 BOA., İ.HR., 223/13033.
Avusturya ile yapılan muhabereye, Fransızca muhabere memuru bulunmayan Banaluka Telgrafhanesi’nin dahil olamaması Banaluka tüccarına zorluklar yaşattığından inşaatın tamamlanmasından yaklaşık dört yıl sonra, buraya da bir Fransızca muhabere memuru görevlendirilmiştir.515
1869 yılında mevcut Bosna hattının dahili ve harici muhaberede yetersiz kalması sonucu Niş’ten Gradeşka’ya kadar yeni bir hattın inşası gündeme gelmiş ve 70.500 frank eşya pahası ile 337.500 guruşluk direk, nakliye ve memur harcırahları masrafının telgraf gelirlerinden ödenmesi emriyle yeni bir hat daha inşa edilmiştir.516
Oldukça uzun ve masraflı olan bu hattın inşası Sırbistan hatlarının devre dışı bırakılmasını içeren telgraf politikası gereğince Osmanlı Devleti’nin Avrupa ile olan irtibatında ana eksen olması hasebiyle büyük öneme sahiptir. Bu nedenle buraya yapılacak masrafın büyüklüğü düşünülmeden hattın inşası gerçekleştirilmiştir.
1866 yılı başında tamamlanan hat faaliyete geçmiştir. Hattın bitmesi ile civar kasabalara da bağlantılar yapılmıştır. Örneğin 1869 yılı başında Gradeşka’dan Derbent’e kadar bir hat çekilmiş ve hattın masrafları hattı kullanacak olan servet sahipleri ve tüccarın ianeleri ile ödenmiştir.517
Başlangıçta Gradeşka’nın alternatifi olan Banaluka-Bihke hattının inşası hakkında arşiv evrakına ulaşılamamakla birlikte kısa süre sonra Bihke’de de bir telgrafhane açıldığı anlaşılmaktadır. Bihke’ye telgraf çekilmesi konusunda ilk teşebbüs Temmuz 1866’da Bosna Valisi’nden gelmiştir. Vali’nin talebinde “Bosna Vilayeti’nde telgraf uzatılmayan tek yer”518 olarak bahsedilen Bihke’ye 20 saat uzaklıktaki Banaluka’dan bir hat çekilmesi ve 50.000 franka mal olacak eşyasının Viyana Sefiri vasıtasıyla Viyana’dan alınmasına izin verilmesi ifade edilmiştir. Ancak söz konusu talep tasarruf politikası gereğince merkezce tehir edilmiştir.519
Bir yıl sonra Temmuz 1867’de ise birçok merkezle birlikte Bihke’ye de bir hat inşası için irade çıkartıldığı anlaşılmaktadır.520
Rumeli telgraf hatlarını gösteren 1878 tarihli haritada521 da Bihke’de bir telgrafhane olduğu görülmekle birlikte bahsi geçen iradeden kısa süre sonra, Banaluka-Bihke hattının inşa edilmiş olması muhtemeldir. Eylül 1877 tarihli bir diğer arşiv belgesi ise bu düşünceyi desteklemektedir. Bu belge, Bihke Sancağı’nda bulunan
515 Banaluka tüccarının Viyana ve Peştine ile yapacakları muhabere için Avusturya Gradeşkası’na geçerek oradan telgrafname yollamaları Banaluka’ya yapılan tayinin esas gerekçesi olmuştur. Yapılan tayinle Bananluka tüccarının Avusturya ile olan muhaberatından Banaluka Telgrafhanesi’nin de hisse sahibi olması sağlanmış ve elde edilen ek gelirle yeni tayin edilen Fransızca muhabere memurunun da maaşı karşılanmıştır. BOA., İ.DH., 622/43279.
516
BOA., A.MKT.MHM., 436/5. 517
BOA., A.MKT.MHM., 432/11.
518 Vali’nin telgraf uzatılmayan tek yerden kasdı, Bosna Vilayeti’ndeki sancak merkezleri içerisinde tek yer olmalıdır.
519
BOA., MVL., 1065/103. 520 BOA., A.MKT.MHM., 389/97. 521 BOA., HRT.h., 173.
Kostaniçe Kasabası’na bir telgrafhane açılması hakkında bilgiler vermektedir.522
Saray ve Banaluka’dan oldukça uzak olan sancakta herhangi bir telgraf hattı olmaması durumunda Kostaniçe’ye hat çekilmesi mümkün olmadığına göre Bihke’ye daha eski tarihte hat çekilmiş olmalıdır.
2.12.2. Mostar-Nikşik, Gaçka-Bileke-Trebinye Hatları
Aralık 1868’de Bosna Valiliği’nden gelen talepte, Hersek Sancağı merkezi olan Mostar’dan Karadağ dahilinde bulunan Nikşik’e bir hat çekilmesi istenmiştir.523
Nafia Nezareti’ne gönderilen söz konusu talep değerlendirilip Telgraf İdaresi görüşü de alınarak kabul edilmiştir. Buna göre Mostar’dan Nikşik’e kadar olan 24 saatlik mesafeye çekilecek hat için tel ve eşya masrafı olarak 12.691 Frankın hazineden ödenmesi ve açılacak merkeze görevlendirilecek memurlar tarafından inşa edilmesi emredilmiştir.524
24 Şubat 1869 tarihli irade ile izni verilen inşaata başlanmış ve Nikşik’te bir telgrafhane açılmıştır.525
Mostar’dan Nikşik’e çekilen hat güzergahında yer alan Gaçka’ya da 1869 yılı sonrasında telgrafhane açılmış olmalıdır. 1870 yılında Gaçka’dan Bileke’ye ve oradan da Trebinye’ye çekilen bir hatla askeri mevki olarak belirlenen Storine Nahiyesi’nden dolayı önemi artan Trebinye Kazası ile hızlı muhabere tesis etmek amaçlanmıştır. Daha önce askeri menfaatler doğrultusunda hat çekilmesi istenip tehir edilen Trebinye’ye, Avusturya ve Karadağ sınırlarına yakınlığı nedeniyle ve Bosna Vilayet Meclisi’nin talebi üzerine 6.570 frank eşya masrafıyla, Maliye ve Nafia Nezaretlerinin onayı doğrultusunda izin verilmiştir.526
Trebinye’ye çekilen hattın güzergahında bulunan Bileke’ye de bir telgrafhane açıldığı, 1878 tarihli telgraf haritasından tespit edilmektedir.527
2.12.3. Diğer Bosna Hatları 2.12.3.1. Saray-İzvornik
Saray-Gradeşka hattı inşaatı biter bitmez, Saray’dan bir diğer sancak merkezi olan İzvornik’e hat çekilmesi istenmiştir. Bu hat için Bosna’da mevcut tel bulunduğu ve sadece fincan ve makara gibi telgraf eşyasının alınması gerekeceğini belirten Bosna Valisi, söz konusu hat inşasına ve lazım olacak eşyanın da Viyana’dan satın alınmasına izin istemiştir. Telgraf İdaresi tarafından görüşülen bu talep onay görmüş ve kısa sürede Bosna’ya izin yazısı
522 BOA., DH.MKT., 1320/5. 523 BOA., A.MKT.MHM., 431/43. 524 BOA., A.MKT.MHM., 436/66. 525 BOA., İ.DH., 587/40884. 526 BOA., İ.DH., 613/42748. 527 BOA., HRT.h., 173.
yazılmıştır.528
Hemen başlayan inşaat Haziran 1867’de tamamlanmış ve İzvornik Telgrafhanesi’nin açılışı Takvim-i Vekayi’de de ilan edilmiştir.529
2.12.3.2. İzvornik-Tuzla-Blene
İzvornik’ten sonra sıra daha kuzeyde bulunan bir diğer sancak merkezi olan Tuzla’ya gelmiştir. Buraya uzatılan telgraf hattının 34.320 guruş tutan masrafı hazine tarafından karşılanmıştır.530
Daha sonra alınan kararla Tuzla Telgrafhanesi’nden Avusturya ve Sırbistan sınırları arasında kalan Bosna topraklarına doğru tel çekilmeye devam edilmiş ve önemli bir ticaret merkezi olan Blene’ye bir telgrafhane açılmıştır.531 Mayıs 1867’de açılan Blene Telgrafnahesi’nin ilk gününde tüccar tarafından 35 telgrafname gönderilmiş ve bu hattın tüccar için ne denli önemli olduğu vurgulanmaya çalışılmıştır.532
2.12.3.3. Saray-İhlevne-Sin
Bosna hatlarının Gradeşka haricinde farklı bir yoldan Avusturya şebekesine bağlanması ve bu şekilde yoğunluğun dağıtılması aynı zamanda daha etkili bir telgraf muhaberesi için Travnik Sancağı’na bağlı İhlevne kasabası üzerinden Avusturya’nın Dalmaçya Bölgesi’nde yer alan Sin533
Şehri’ne bir hat çekilmesi Tuzla-Blene projesi ile eş zamanlı olarak gündeme gelmiştir.534
İnşa edilen hatla birlikte Saray’dan Avusturya hatlarına bir kol daha açılmıştır.
2.12.3.4. Mostar-İstolca, Mostar-Lepoşka
Askeri ve stratejik konumlarından dolayı 1875 yılında Mostar’dan İstolca’ya535
ve 1876 yılında Mostar’dan Lepoşka’ya536
birer hat çekilmiş ve buralarda birer küçük merkez açılmıştır.