Bitim İşlemleri

Kumaş selminden kesilip çıkarıldıktan sonra dokumanın iki yüzü de kontrol edilmektedir. Çünkü iplikleri dokumaya hazırlık ve dokuma esnasında her ne kadar çirişlense de yine de küçük düğüm şeklinde tüylülükler olabilmektedir. Özellikle kumaş kenarlarındaki çıkıntıları ağzı ince ve keskin bir makas ile temizlenmektedir.

Şekil 135: Kumaş Kontrol ve Kenar Temizleme İşlemi

a) Kumaş yıkama işlemi

Kontrolden geçirilen şal şapik kumaşın gerçek parlaklığını bulabilmesi için, dokuma hazırlık işlemlerinde ve dokuma esnasında üzerinde bulunan bitkisel yapıştırıcı yani çiriş malzemesinin giderilmesi gerekmektedir. Bunun için geniş bir kabın içerisine “saf soğuk su” konularak kumaş soğuk suyun içerisine bırakılmaktadır. Kabın içerisindeki dokuma elle iyice baskı yapılarak ve oğuşturularak yıkanmaktadır. Çiriş, ipliklerin iç kısmına girmiş olduğundan kumaştan arındırılması da zor olmaktadır. Bu yüzden yıkama işlemi 15-20 dakika boyunca sürmektedir.

120

Kumaş tokaçlama işlemi: Yıkama kabından çıkarılan şal şapik kumaştan çirişin tamamen çıktığından emin olmak ve bir sonraki işleme kumaşı hazır hale getirmek için tokaçlanmaktadır. Kullanılan tokaç, hafif olması için gürgen ağaçından yapılmaktadır. Şal şapiğin tokaçlandığı yer ise düzgün, pürüzsüz, kumaşa zarar vermeyen düz zeminli bir yer seçilmektedir. Tokaç dokumaya vuruldukça, kumaş üzerine yine soğuk su dökülerek tokaçlanmaktadır. Çiriş kumaştan arındırılıncaya kadar bu işleme devam edilmektedir.

Şekil 138: Şal Şapik Tokaçlama

b) Şal şapiğin çelik kalıba sarılması

Tokaçlanmış olan şal şapik ıslak halde iken, yörede ismi “şönik” olarak bilinen çelik levhalara sarılmaktadır. Çelik levhaların eni 10 cm boyu 45 cm olmaktadır.

Kumaşın ıslak halde sarılmasının nedeni ise; şal şapiğin üzerindeki doğal yatay çizgiler elde etmek için ön işlem oluşturmak, kumaş yüzeyinde hareli görüntü oluşturmak ve kalıpın kenar kısımlarının izini ıslak iken kumaşa verebilmektir.

Dokuyucu usta tarafından 13 metre uzunluğundaki şal şapik çelik levhaya dikkatlice sarılması ile başlanmaktadır. Bu sarma işlemlerinde, kumaş yüzeyinde hareler oluşması için dokunan yüzey iç tarafta kalacak şekilde sarılmaktadır.

Şekil 140: Çelik Levhaya Şal Şapik Sarılması

122 Bir tek levhaya sarılmış olan şal şapik kumaş, boş olan ikinci bir çelik levhaya eşit bir şekilde ikiye bölünerek sarılmaktadır.

Şekil 142: Şal Şapik Kumaşın İkinci Çelik Levhaya Sarılması

Çelik levhalara eşit şekilde sarılmış olan, şal şapik levhaları birbirlerine kalın bir iplik ile bağlanarak bir sonraki kumaş kaynatma işlemine hazır hale getirilmektedir.

c) Şal Şapik Kumaş Kaynatma

Kaynatma işleminde bağlı halde bulunan çelik levhalardan iki tane olacak şekilde hazırlanmaktadır. Yani bir çelik levha bir tanesinde 13 metre şal şapik olduğu için iki çelik levha olduğundan, toplam 26 metre şal şapiğe kaynatma işlemi uygulanmış olmaktadır.

Kaynatma işlemi için çelik levhaların sığacağı bir kabın içerisine, saf soğuk su konularak yapılmaktadır. Su iyice kaynayınca çelik levhalar saf suyun içerisine konulmaktadır.

Şekil 144: Kaynatılmaya Hazır Şal Şapik Kumaş

Şal şapikler dokumalarının kaynatılma işlemine tabi tutulmasının amacı; kumaş üzerinde geriye kalan çirişi gidermek ve şal şapiğin doğal parlaklığını ortaya çıkarmaktır. Ayrıca bu işlem prese ön hazırlık olduğu için önemli sayılmaktadır.

Şal şapikler kaynatma kabının içerisinde ilk başlangıçta, 15 dakika kadar saf kaynar suda, daha sonra ise suyun kaynama derecesine yakın sıcaklıkta, toplam 50

124 dakika boyunca kaynatılmaktadır. Kaynatma esnasında saf olan suyun rengi, çirişin de kumaştan çıkması neticesinde bulanık bir hal almaktadır.

Şekil 145: Kaynatılmakta Olan Şal Şapikler

d) Kumaşların Mengellenmesi Presleme İşlemi

Geleneksel olan presleme işlemine yörede “ kuç” işlemi denilmektedir. Pres yörede yetişen sert yapılı bıttım ağaçının kütüklerinden yapılmaktadır. Boyu 2 metre, kalınlığı 50-60 cm arası, genişliği ise 50 cm olan bıttım ağaçı kütüğünün orta kısmında 30 cm genişliğinde, 50 cm derinliğinde, 15 cm eninde bir çukur açılarak pres (kuç) hazırlanmaktadır.

Şal şapik kumaşın doğal parlaklığının, kumaş yüzeyindeki hareler ve yatay çizgilerinin gün yüzüne çıktığı işlem kısmı, presleme işlemi olduğu için tecrübeli dokuyucular tarafından yapılmasına dikkat edilmektedir. Kumaşta istenen bu özelliklerin oluşumu için en hayati nokta, dokumaların kaynar sudan çıkarılınca hiç vakit kaybetmeden prese yerleştirilmesidir.

Şekil 146: Kaynatmadan Çıkan Çelik Levhaların Prese Yerleştirilmesi

Eğer kaynar sudan çıkan şal şapikler ısısını kaybedip soğur ise, kumaşın doğal parlaklığı ve yatay çizgi görünümleri çok zayıf olmaktadır.

Çelik levhaları prese yerleştirmekte de ayrı bir özen gösterilmektedir. İlk önce her tarafı aynı kalınlıkta olan, 5cm kalınlığındaki düz takozlar, çelik levhaların sağına ve soluna yerleştirilmektedir. Çelik levhaların sıkıştırılmasında kullanılan, uç kısımları 2 cm kalınlığından başlayıp, 10 cm’e kadar genişleyen takozlar, düz takozların sağına ve soluna yerleştirilip, düz takozları sıkıştırmaktadır. Takozlar yerleştirilirken küçük tokmak, takozları iyice sıkıştırıp gerekeli basıncı uygulamak için ise büyük tokmak kullanılmaktadır. İlk önce küçük tokmak kullanılmasının nedeni ise, düz olan takoza az basınç uygulayarak, sürtünmeye neden olmadan kumaşa basınç uygulayabilmektir. Aksi takdirde yüksek basınç uygulandığı zaman kumaş yüzeyi zarar görmektedir.

126

Şekil 147: Takozları Sıkıştıran Küçük Tokmak

Şekil 148: Takozları Sıkıştıran Büyük Tokmak

Takozlarla iyice sıkıştırılarak preslenen şal şapik kumaşlar, en az 12 saat boyunca preste bekletilmektedir. Dokumada kullanılan iplikler ince ise kumaş parlaklığı, kumaştaki hareler ve çizgilerin belirginliği daha fazla olamaktadır.

Şekil 149: Preste Bekletilen Şal Şapik Kumaş

Presten çıkarılan kumaş çelik levhalardan söküldükten sonra 10-15 dakika güneş görmeyen serin bir yerde havalandırılmaktadır. Kumaşın sıcaklığı ve üzerindeki nemin giderilmesi için bekletilmektedir.

e) Kumaşın Katlanması

Şal şapik kumaş bir çok yorucu işlemin neticesinde, kullanıma veya satışa hazır hale gelmeden son işlem olarak katlanmasında da ayrı dikkat edilmesi gereken noktalar bulunmaktadır. Kumaş katlanırken, dokunan yüzeyin yani çelik levhada iç kısımda olan yüzey üste getirilmektedir. Çünkü kumaşta, harelerin daha belirgin ve yaygın, daha parlak ve düzgün yüzeyin üst kısma gelmesine dikkat edilmektedir.

Kumaş katlanırken önce dokumanın iki ucu birleştirilip, iki kat yapılmaktadır. İki kat bir daha iki kat olacak şekilde dört kat yapılmaktadır. Dört kat da tekrar katlanarak sekiz kat olmaktadır.

128

Şekil 150: İki Ucu Birleştirilmiş İki Kat Şal Şapik Kumaş

Şekil 152: Sekiz Kat Katlanmış Şal Şapik Kumaş

Sekiz kat şeklinde katlanılmış olan kumaşlar düzgün sert bir zemin üzerinde üst üste dizilmektedir.

Şekil 153: Sekiz Kat Üst Üste Dizilmiş Şal Şapikler

Bu dizimden sonra kumaşların üzerine yine düzgün bir sert cisim ile örtülerek üzerine 15- 20 kg arasında ağırlık konularak son bir presleme işlemi yapılmaktadır. Kumaşlar üzerindeki bu ağırlık ile 24 saat bekletilmektedir.

130

Şekil 154: Üzerine Ağırlık Konulmuş Şal Şapikler

Bu presleme, kumaşta var olan hacimliliği azaltma, kumaş buruşukluğunu azaltma, kumaşın kalıp şeklini alması ve kumaşın parlaklığının arttırılması hedeflenerek yapılmaktadır. Bir gün bekletilen ağırlık kaldırılıp, kumaşlar ayrıldıktan sonra Şırnak yöresi eşsiz güzellikteki, el emeği göz nuru şal şapik kumaşı kendisine has parlaklığı, inceliği, doğallığı, hareleri ile satışa veya işlenmeye hazır hale getirilmektedir.