Birinci Nesil Kriz Teorileri

Birinci nesil kriz teorileri, Krugman(1979) tarafından geliştirilmiş olan kanonik model olarak da isimlendirilen kur rejimiyle uyumsuz para politikasına dayanır. Para politikasının uyumsuzluğu ise, gevşek maliye politikalarından, yüksek bütçe açığı ve bunun merkez bankalarınca karşılanmasından dolayısıyla para basımından kaynaklanmaktadır. (Özatay, 2009:35) Temelde, mal piyasalarında tutarsızlık üzerine Salant ve Henderson tarafından 1978’de geliştirilen modelin para piyasaları için geliştirilmesi ile ortaya çıkmıştır.

Salant ve Hederson(1978), bir istikrar kurulunun mal piyasasında sabit bir alım- satım fiyat belirlemesi üzerine, bu fiyatın eğer düzenleme olmadığı durumdan daha düşük olduğuna inanılıyorsa, spekülatörlerin malı karlı görüp, alım yapmaya başlayacaklarını öne sürmüşlerdir. İstikrarın devamı isteniyorsa, bunun ancak stokları eriterek olacağını dile getirmişler ve bunun eninde sonunda krizi getireceğini düşünmüşlerdir.(Bastı, 2006:9-10)

61

Modeli temel alarak Krugman, sabit döviz kuru politikasıyla tutarsızlık içinde bütçe açıkları veren ve bunu iç borçlanma ve para basımı ile finanse eden ya da zayıf bir bankacılık sistemine sahipse kaynak sağlanarak iç kredi hacminin genişlediği bir ekonomiye uyarlamıştır. Modelde, bireylerin beklentilerinin mali dengesizlik veya kredi politikalarından etkilenmediği varsayılır ve model, merkez bankasının rezervlerinin ve para basımı hızının değişiminden etkilenmektedir. Para basımı, enflasyonu tetikleyerek bireylerin başka ülke paralarına yönelmesine neden olmaktadır. Beklentilerin olumsuz olduğu ve sermaye kaçışlarının yaşandığı bu ekonomide, yabancı ülke paralarına olan talep artmakta ve dolayısıyla sabit döviz kuru politikası gereği, merkez bankası rezervlerini kaybetmek pahasına piyasaya para sunmaktadır. Rezervlerin biteceğini ve sabit döviz kuru politikasından vazgeçileceğini tahmin eden spekülatörler, bu durumda ellerinde bulunan yerli para yerine yabancı parayı tercih ederek kurun yükselmesi neticesinde yüksek karı hedeflemektedirler. (Afşar, 2011:11)

Spekülatif saldırıların başlaması, rezervlerin indiği seviyeye bağlıdır. Kritik bir seviyeye indiğinde, spekülatif atak başlar. Spekülatif atakların ne zaman olabileceğini tahmin edebilen kanonik model, bunu ‘’eğer, dalgalı kur olsaydı, döviz kuru hangi seviyede olurdu’’sorusunun karşılığı olan, spekülatörlerin sabit kurda alım yaptıktan sonra dalgalı kura geçildiğinde oluşacak döviz kuru anlamına gelen gölge döviz kuru üzerinden tahmin edilebilecektir. Gölge döviz kuru, atak sonrasında satışın gerçekleşeceği dolayısıyla piyasanın dengeye geleceği kur seviyesini göstermektedir. Sabit döviz kurunun sağlanması mümkün olmadığında, rezervlerin yetersiz olduğu durumda, model krizin nasıl etkileri olacağını ve dalgalı kura geçişin mecburi olduğunu ortaya koymaktadır.(Yıldırım, 2006:113-115) Sistemin çöküşü, merkez bankasının rezervlerine ve ne hızda para bastığına bağlı olarak değişmektedir. Rezervler ne kadar yüksekse, çöküş o kadar ertelenebilirken, para basımının hızıyla da çöküş doğru orantılı hareket eder. Gölge döviz kuru ile sabit kur eşitlendiğinde, bu çöküş noktasına işaret etmektedir. Aksi halde, sabit döviz kuru daha yüksekse, bu spekülatörün daha yüksek fiyatla kur alarak zarar ettiğini gösterirken, gölge döviz kuru daha yüksekse henüz kar imkânının olduğu göstererek döviz hücumunu çağırır. Eşitlendikleri zaman, çöküş anını göstermektedir.(Özatay, 2009:39-40)

Bireylerin beklentilerini göz ardı etmesi ve iktisadi faaliyetlerin mali dengesizlikler ve krediler üzerindeki etkilerinin bertaraf edilmesi, sadece spekülatif

62

atakları bir şoku varlığı olmadan açıklayan, mekanik ve tek boyutlu yapısıyla eleştirilen model, Meksika’da Tekila Krizi11 olarak da anılmakta olan krizi açıklayabilirken, Avrupa Para Mekanizması ve Asya krizlerini açıklamakta yetersiz kalması üzerine, başka modellere gereksinim duyulmuştur.(Yılmaz vd., 2005:90)

3.1.2.1.2.İkinci Nesil Kriz Teoriler

İkinci nesil kriz teorileri, birinci nesil teorinin yer vermediği beklenti unsurunu teoriye katarak, farklılaşmaktadır. Fakat buna rağmen sonuçları itibariyle yine para krizlerine yönelik olup ekonomi politikaları ile döviz kuru arasındaki uyumsuzluğu analiz etmektedir. (Yılmaz vd., 2005:92)

Obstfeld(1994) tarafından geliştirilen teoriye göre, politikaların gerçekleştirilmesi ve sonuçları ile bir belirsizlik durumunda, ekonomik ajanların beklentileri ekonomi üzerinde etkili hale gelmektedir. Eğer hane halkı, sabit kurun vaat edildiği bir ortamda, hükümetin bunu sağlayacağına inanmazsa, örneğin bono sahipleri devalüasyon beklentisi ile daha yüksek faiz oranı talep eder. İşçi sendikaları, yine paranın değer kaybedeceği düşüncesiyle ücret artışı isteyecek, bu sanayiyi etkileyecek ve sonuçta artık hükümet için sabit kur mekanizmasının maliyeti yükselerek, nihayetinde bireylerin inanmadığı bir sistemi sürdürmekten vazgeçecektir. Böylece, beklentiler, birbirlerini besleyerek, ekonominin yönünü değiştirebilmektedir.(Özer, 1999:68) Gerçekte olmasa da, beklenen politikalar neticesinde uygulanan ya da alınan tedbirler, bir krize sebep olmakta, politikaların gerçekleşmesine engel olabilmektedir. Kendi kendini besleyen bu sürecin yanında çoklu denge olarak da anılan, ekonomide yine beklentiler doğrultusunda örneğin birden fazla döviz kuru denge noktası oluşabilir. Makroekonomik verilerle desteklenen beklentiler, bu verilerin kötü olduğu bir noktada sabit kur politikasının maliyetini artırabilirken, makro ekonomik verilerde sınırlı bir kötüleşme varsa, bu da aynı şekilde sabit kura yansıyarak, devalüasyonu etkisiz hale

11 _{Meksika’da 1994 yılı sonuna doğru patlak veren ekonomik kriz, birinci nesil kriz teorisi ile} açıklanabilmektedir. Ülke parası olan pezonun istikrarlı yapısı, serbestleşme yıllarında bozulmaya başlamış, popülist politikalarla güven sağlayamayan hükümetler, yaptıkları harcamalarla da bütçe açıklarına neden olmuştur. Sabit kur sisteminde, yabancı sermayenin gelişi pezoyu değerlendirirken, rekabet gücünü azalttığından sorun yaratmaya başlamış ve rezervlerin erimesinin ardından devalüasyon yapılsa da yeterli olmadığından, spekülasyonların önüne geçilememişti.(Krugman, 2001:43-56)

63

getirmek yerine, kura belli bir seviyede başka bir denge noktasında istikrar kazandırabilir. (Bastı, 2006:13)

Kesin bir kriz yaklaşımı olmamakla birlikte çeşitli yaklaşımlarla, dönem itibariyle Latin Amerika, Asya ve Avrupa krizlerini aydınlatılmaya çalışılmıştır. Obstfeld, döviz kuru sisteminin çökeceğine bağlı olarak faiz yükseldiğinde, bunun devlet borçlarının maliyetini de artırarak, kur sisteminden vazgeçilmesine neden olacağını ileri sürmüştür. Geliştirilen ikinci nesil kriz teorileri içinde bankacılık krizlerine yönelik olanlarsa, bu faiz yükselmesi karşısında bankacılık sisteminin de risk altına girdiğini ifade eder. Ayrıca, yüksek miktarda yabancı sermaye giriş de bir bankacılık krizini çağırabilmektedir. Yabancı yatırımcının beklentilerindeki değişme, bankanın bir ödeme sıkıntısı halinde, vadesini uzatmayarak ortaya çıkar, diğer yatırımcıların da aynı davranması nedeniyle kreditörlerin bu kriz beklentileri krizi getirebilir. Merkez bankalarının son kredi mercii olması da her ne kadar bankacılık krizinin önüne geçse de rezervlerini erittiğinden bu kez ülke bir para krizine sürüklenmektedir. (Bastı, 2006:15-17)