Bilmeceler, tabiat unsurları ile bu unsurlara bağlı hadiseleri, insan, hayvan ve bitki gibi canlıları: eĢyayı, akıl, zeka veya güzellik nev‟inden mücerred kavramlarla dini konu ve motifleri vb. kapalı bir Ģekilde, yakın-uzak münasebetler ve çağrıĢımlarda düĢünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirmek bulmayı hedef tutan kalıplaĢmıĢ sözlerdir (Elçin, 1998: 607).
Bilmecelerin, halk için önemli bir sosyal iĢlevi vardır. Teknolojinin ve iletiĢimin günümüz Ģartlarındaki gibi kolay olmadığı yıllarda, bilmeceler, toplumlar için eğlenmeyi sağlarken söyleĢi kaynağı olup iletiĢim görevi de görmüĢtür. Bilmeceler, ezberlenip hafızada saklanıp toplantılarda sorulması cevabının düĢündürmesi eğlendirmenin yanında da toplumun hafızasını ve zekasını geliĢtirme iĢlevi görmüĢtür. Ali Duymaz‟a göre, bilmecelerdeki Ġstanbul, uzak ve gizemli bir Ģehirdir. YetiĢkinlerin zihinlerinde oluĢan uzak Ģehir Ġstanbul imgesi, çocuklara da yansıtılmaktadır (Duymaz, 2009: 816).
Bu tezde, bilmecelerde Ġstanbul konusunda, Ġstanbul‟u tanıtan bilmeceler, Ġstanbul‟dan gelen eĢyaları anlatan bilmeceler, Ġstanbul‟a ulaĢımı sağlayan unsarların geçtiği bilmeceler, i harfiyle ilgili bilmeceler olmak üzere dört baĢlık altında iĢlenmiĢtir.
2.8.1 Ġstanbul’u Tanıtan Bilmeceler
Ġstanbul bilmecelerde, halkın gözünde merak edilen gidilmesi arzulanan bir yerdir. Anadolu halkı, diğer Halk Edebiyatı anlatılarında saz Ģairleri, masal anlatıcıları, hikâye anlatıcılarından dinlediği Ġstanbul‟u zihinlerinde çizerler. Ġstanbul‟a gidip görmüĢ kiĢilerden, Ġstanbul‟u dinlerler. Zihinlerde çizilen Ġstanbul, halkın bilmecelerine de yansımıĢıtır. Ġstanbul‟da mutlaka görülmesi gereken yerler Anadolu‟da olmayan farklı eĢyalar, Ġstanbul‟a has unsurlar bilmecelerde yerini almıĢtır. Bunlara örnek olarak Kız Kulesi, Boğaz Köprüsü, Galata Köprüsü, Sultan Ahmed Cami gibi Ġstanbul‟u Ġstanbul yapan önemli mekânlar verilebilir. Bu bakımdan bu tarz bilmeceler için Ġstanbul‟u tanıtan bilmeceler olarak Ģu Ģekilde örneklendirebiliriz:
165
Kız Kulesi Hakkındaki Bilmeceler
Altı buz / Üstü kız / Gece yıldız (BaĢgöz- Tietze, 1999: 453).
KarĢıyaka Üsküdar / Altı geniĢ üstü dar (Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 322).
Gece gerdanlık / Gündüz mezarlık (Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 233).
Altı buz / Üstü tuz / Gece yıldız / Gündüz kız (Çelebioğlu-Öksüz,1979: 321).
Altı tuz / Ortası kız / Üstü yıldız (Elçin, 1965, Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 321).
Benzer bir minareye / Deniz girmiĢ araya / Alatı buz üstü yıldız / Bir padiĢah bi o kız (Bayrı, 1947: 58).
Bir münevver nesne gördüm / Boyu benzer minareye / Krallarla dost olmuĢ / Deniz girmiĢ areye (BaĢgöz-Tietze, 1999: 454).
Gündüz kız, gece yıldız / Bir padiĢah bir o kız (BaĢgöz-Tiezde, 1999: 454).
ġekli benzer minareye / PadiĢahla akraba(olacaktı), (olacaktı) akraba, Deniz girdi areye(araya) / Yapılması yıkılması (BaĢgöz-Tiezde, 1999: 454).
Ne hoĢ olur taĢları / aklımı aldı, etrafın yaĢları / Gece yıldız gündüz kız / Bir padiĢah bir o kız (Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 322).
Boğazlar Hakkındaki Bilmeceler
Ġnsanda bir / Türkiye iki (GöktaĢ, 1982: 8).
Herkezde bir tane / Türkiye‟de iki tane.(Çelebioğlu-Öksüz, 1979:321: Koz, 1994: 327).
Ġnsanda bir / Türkiye‟de iki / dünya da on tane (GöktaĢ, 1982: 8).
Bende bir tane / Türkiye‟de iki tane / Dünya da yirmi dört tane (GöktaĢ, 1982: 8).
Sultan Ahmet Cami Hakkıdaki Bilmeceler
Biz altı kardeĢ idik / Et derviĢ Ahmed! / Altımızın da hizmetçisi var, / Bunu bilene bir ziyafet müjdemiz var (Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 322).
Biz altı kardeĢiz / Altımızında ayrı iĢi var / Derya yüzünde / Bir balık kardeĢim var. (Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 322).
Kim bilirse bu bilmeceyi / YetmiĢ bin altın / Bir donanmıĢ at müjdesi var (Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 322).
166
Ġstanbul’da Karaköy ve Unkapanı Köprüleri Hakkındaki Bilmeceler
Ben bugün bir raha oğradım uğradım / Gendisi guĢ misali / Açılır, gapanır / Yanlarında zenciri var / Herkezin hayranı var / Koca Ġstanbul‟da iki tane var. (BaĢgöz-Tiezde, 1999: 141; Çelebioğlu-Öksüz, 1979: 321).
KarĢıda bi nesne görürüm / Uzunca zinciri var / Üstünde feneri var. / Dünya kadar hayranı var / Bu bilmeceyi bilenin / Gayet büyük irfanı var (Çelebioğlu-Öksüz, 1979:321: Koz 1994: 231).
Tramvay Hakkındaki Bilmeceler
Sırtna biner / Yorulmadan gider / Fakat çok gevezedir / Her zaman çan (Çelebioğlu-Öksüz, 1979:321: Koz 1994: 231).
2.8.2 Ġstanbul’da Gelen EĢyaları Anlatan Bilmeceler
Ġstanbul bucak bucak / Ġstanbul bucak bucak / Çevresi mermer ocak / Ġçinde bir sandıcak / Ġçi dolu boncucak (Sakaoğlu, 1989: 58).
Bir karı ile bir koca Mır mır eder her gece / Karı der ki: Hey koca / Acep Ġstanbul nice / Ġstanbul‟dan kutu gelir / Kutucular yapamaz / Ġçi dolu mercan gelir / Kuyumcular yapamaz (Çelebioğlu- Öksüz, 1979: 91).
Ġstanbul‟dan aldım bir maden / YeĢil vurdum al çıktı / Bilin bu neden? (Çelebioğlu- Öksüz, 1979: 325).
Ġstanbul‟dan gelen tatar / Bir vuruĢta bin atar! (Çelebioğlu-Öksüz, 1979:315).
2.8.3 Ġ Harfiyle Ġlgili Bilmeceler
Bilmecelerin iĢlevsel özelliklerinden özellikle çocuklar üzerindeki eğitimsel etkisi bilinmektedir. Bu bilmecelerde de “Ġ” harfinin öğretilmesinde Ġstsanbul kelimesi önemlidir. Ġ harfi denilince akla ilk gelen Ģehirin Ġstanbul olması yine halkın Ġstanbul‟a verdiği önemle ilgilidir. Bu bilmeceler Ģunlardır:
Ġstanbul‟da bir tane / Ġzmir‟de iki tane / Ankara‟da hiç yok (Elçin, 1965: 322).
Ġstanbul‟da bir tane / Ġzmir‟de iki tane / Erzurum‟da hiç yok (GöktaĢ, 1982: 8).
Ġstanbul‟da bir tane / Ġzmir‟de iki tane / Ankara‟da yok / Zibillikte çok (Koz,1974: 75).
Ġstanbul‟da bir tane / Ġzmir‟de iki tane / Filistin‟de üç tane (Doğan, 1999: 510).
167
Lamba yandı ĠS oldu. Sahan düĢtü Tan dedi. Ben de sana BUL dedim (GöktaĢ, 1982: 8).
2.8.4 Ġstanbul’a UlaĢımı Sağlayan Unsurların Geçtiği Bilmeceler
Anadolu halkının zihninde sorguladığı Ġstanbul, güzellikleriyle tarihî yapılarıyla, payitaht olmasıyla, alıĢveriĢ için uygun bir mekân olmasıyla da bilmecelerde yerini alır. Bunun yanında Ġstanbul, gurbete gönderdiği yakınının olduğu yerdir. Bu sebeple zihinlerde, Ġstanbul‟a kavuĢma, ulaĢma isteği vardır. Bu psikolojik durum bilmecelere Ģu Ģekilde yansımıĢtır: Bilmelerde geçen tren, Anadolu için önemli ve kullanıĢlı bir ulaĢım aracıdır. Gurbete yollayanın, yolu gözlemesi sebebiyle aklının yollarda olması, trende olması oldukça normal bir durumdur. Bunun yanında o zaman Ģartları için tıpkı tren gibi telgrafta yolları gözlenen bir iletiĢim aracıdır. Ġstanbul‟a ulaĢımı ve iletiĢimi sağlayan unsurlardan tren, telgraf ve mektubun geçtiği bilmecelere örnekler Ģu Ģekildedir:
Tren
Tren gelir ĠS diyemakinist vurur TAN diye / kömürcü anahtarı kaybetmiĢ / kondüktör bağırır BUL diye (BaĢgöz-Tietze 1999: 750).
Tren geldi ĠS dedi / Para düĢtü TAN dedi / Kardöfren BUL dedi.(Koz, 1974: 76).
Mektup
Ġstanbul‟da süt piĢti / Kokusu buraya düĢtü (Elçin, 1970: 231)
Kara (Beyaz). atı nalladım / Ġstanbul‟a yolladım (GöktaĢ, 1983:46:Koz, 1994: 231).
Ġstanbul‟da çam çöktü / Yongası buraya düĢtü (Elçin, 1965: 139).
Ġstanbul‟dan attım kılıcı / KuĢçu‟ya düĢtü bir ucu (Elçin, 1965: 139).
Telgraf
Ġstanbul‟da yemek piĢti / Kokusu buraya düĢtü (Elçin, 1960: 200).
Ġstanbul‟da at kiĢner / Kokusu bursya düĢer (Koz, 1994: 231).
Emer hu emer / Belinde Ģal kemer / Ġstanbul‟da at kiĢner / Burada tayı emer (Çeleboğlu-Öksüz, 1979: 91).
168