Bildirme Kipleri

155

Bildirme kipleri, yapılan, yapılmakta olan ve yapılacak olan eylemleri haber verme niteliğindeki kiplerdir. Hem kelime kökü hem de gövde halinde olan tüm fiilleri içine alırlar. Bu kipler olumlu, olumsuz, geçişli ve geçişsiz kiplerdir. Bilidirme kiplerini oluşturmak üzere getirlen ekler zamanı ve kipin ifadesi olan şekil ve kalıbı da kapsamaktadır. Bildirme kipleri başlıca beş farklı zamanı içine alır:

2.2.7.1.1.1. Görülen Geçmiş Zaman

Görülen geçmiş zaman kipi, özel kullanımları dışında, genel olarak fiildeki oluş ve kılışın söylendiği andan yani içinde bulunulan zamandan daha önceki bir zamanda bitmiş, tamamlanmış olduğunu gösteren bir zaman kesimini içine alır. Bu zaman kesimindeki oluş ve kılışın bitmişliğine, konuşan ya tanık olmuştur ya da bitmişlik onun gözleri önünde gerçekleşmiştir. Yahut da bu bitmişlik konuşanın kesin bilgi ve kanısına dayanmaktadır (Korkmaz, 2009: 584). Kırıkkale ili ağızlarındaki örneklerinden bazıları şunlardır:

buralar àara suvayıdı yarısını ikimiz beraber yapTıú (07-08), Ben de hastalandım úótüyüm işTe (07-25), Orda bi hasTalandım geldim (07-27), yatdığımı da bilmedim (07-29), As#erliği Manisa àır=ağaçTa yapdım acemi birliğini (09-06), ço= eğitim #órmedim yanέ (09-11), Mutfağa g1tdim gelemedim başımın döndüğünden (12-18), müze müdürünü çağardım (14-43), bēyle yıgıldım àaldım mı (05-10), Denk gelmediñ (27-02), señ ayrı yerdiñ (28-29), neden verdiñ babam beñi (15-59), gelen olmadı (01-21), Malı çoğudu da satdı az godu şü=ür (02-08), Benim beğim emeúli oldu, bi de şeker 8aslalığına ya=alandı (06-01), Çoó yalvardı yoó d1dim (13-36), fatıra kesildi d1di (13-36), doğruluP da birbirimize baúmadıú (03-05), Biz úaldıú burda (03-08), Hindi yaşlandıú àali (07-31), ikimiz =aldı= (09-04),

156

Aşağı yu>arı baharıdı evlendi> (17-13), arabaya atdı>, mezara ağleTdik (17-29), Hoşàeldiñiz àızım (19-01), onu da ıhbarladılar (12-21), Ş¥raya da na=ış =ursu açdılar (12-22), hep dışarı g1tdiler (12-23), Ordan da geldi bu sefer de izmire saldılar (13-22), Oğlanın üçü de arabayñan geldiler (17-32).

2.2.7.1.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Fiilin karşıladığı oluş ve kılışın içinde bulunulan zamandan daha önce gerçekleştiğini; ancak, konuşanın bunu görmediğini, bilmediğini, başkasından duyup öğrendiğini veya farkında olmadan işlediğini ve sonradan farkettiğini ya da gördüğünü bildiren bir şekil ve zaman kalıbıdır (Korkmaz, 2009: 600).

Kırıkkale ili ağızlarında kullanılan öğrenilen geçmiş zaman ekinin örneklerinden bazıları şunlardır:

öğlen olmuş da8a uyanmamıssım (01-16), desdiyi sırTıma aldımıdı sularmıssım (20-12), Unutmussum (13-30), almış #elmiş beñi b¤yüTmüş (01-02), ağlaróana ama d1miş acı süTü Allah acır d1miş àocarı (01-05,06), bin şehiT v1rmiş (01-06), y1nge bağa bişe oldu d1miş (01-10), ikisi iki gardaşa varmışlar (01-04), Hasandede’den de gelmişler buraya (13-04), Nasıl dekór vermişler, o daşı nasıl işlemişler (14-54), o góçenler dedemi burda àoyuP getmişler (24-02), babama saóaP çıúmışlar (24-13), i=imizi górmüşler (24-22).

157

Öğrenilen geçmiş zaman eki yerine kullanılan bir ektir. Öğrenilen geçmiş zamanda olduğu gibi, eylemin geçmişte olup bittiğini ve anlatan kişinin eylemin yapıldığını sonradan farkettiğini bildirir. Kırıkkale ili ağızlarında bu ek, diğer birçok yöre ağızlarında olduğu gibi aktif değildir. Derlenen metinlerde yalnızca bir örnekte karşımıza çıkmaktadır:

emmiyioàluna bişey olu> àız (20-14).

2.2.7.1.1.3. Şimdiki Zaman

Şimdiki zaman kipi, eylemin belirttiği oluş ve kılışın içinde bulunulan zamanda başladığını ve sürmekte olduğunu gösterir. Türkiye Türkçesinde “-yor” eki olan şimdiki zaman eki, Kırıkkale ili ağızlarında ise farklı kullanımlarıyla karşımıza çıkmaktadır. Bu çeşitlilikten yola çıkarak şimdiki zaman ekinin yöre ağızlarında en çok farklılık gösteren ek olduğunu savunabiliriz.

Şimdiki zaman ekinin Kırıkkale ili ağızlarındaki başlıca örnekleri şu şekildedir:

şindi ben de giyiyom (01-11), ben de alıyom (01-19), İşde uğraşıyom hasTalığınan (02-05), mesela uzanıP yatamıyım (25-20), sen ağlıyoñ (01-07), Saat birde varıyoñ (15-20), ayın ışığı diyo ebem (01-06), Oğlum malcılı= yapıyo (02-07), şimdi deñiz gibim alıyoú àarñımız doymuyo (03-06), şimdi hoca da gediyo (03-07), gendimizi idare ediyo8 (01-19), irençberli= yapıyo8 (02-01), İşde onnarnan ekin ekiyo= (02-02), şimdi deñiz gibim alıyoú àarñımız doymuyo (03-06), Şimdi doğúşüyoú bazı bunuynan (03-06), Yemáğ]nen uğraşıyo8 ağşamaça (26-01), ondan sona da bulàuru àoyuyuú (26-04), Şindi anáne diyoñuz ebem (01-01), Allah var àışın gel diyollar (03-11), Loğantada çalışıyolar (03-15), ş¥rdan şóyle şal

158

àuşanıyollar (22-41), bindallı giyiyollar (22-42), Habár başladı mıydı dέyέr, baba bizim arúadaşlarımız dέyέr (14-29), mesela asàere gidiyi= diyi (14-11), #eçimim burda sadece çifçilik yapıyoruz (09-15). biz ne anlıyoruó (14-52), Gelin àıza àına àecesinin àıyafetini alıyiler, onu giyiyiler (16-01), mesela uzanıP yatamıyım (25-20).

2.2.7.1.1.4. Gelecek Zaman

-AcAk ekiyle karşılanan gelecek zaman kipi, henüz gerçekleşmemiş bulunan; ancak, fiilin gösterdiği oluş ve kılışın gelecekteki bir zaman kesiminde mutlaka gerçekleşeceğini bildiren bir kiptir (Korkmaz, 2009: 623). Kırıkkale ili ağızlarında karşımıza çıkan örneklerinden bazıları şunlardır:

alacağam az úaldı ya nazaman alacağam (05-04), Hanúısı yıúacak (06-06), çe=irdeğen óangέ birini alaca=lar (09-20), bunları diyir işTe ne yapacan (16-27), óanàı bir gún sa>lanacağan (17-25), Dala àonanı çırpaca> (21-27), yuúacıú ekmağa açacağan (22-10), àoynuña bi hediye àoyallardı işTe dúğún olaca> diye (22-33), ne alacağısa alıP gelece= (01-20), Biriciği asgere gideceú (03-14), temelli kótúye mi gideceú (08-05), olmazsa neynen gótüreceğen (13-44), Şindi ne paralar gelmiş, tarihe gelecem (14-45), oñun başında bi =işi be=liyece= (21-27), Eyleteciğim àarneyi do8tura (05-13), çoó olacaó paran, gidecağan (13-41).

159

Geniş zaman kipi, geçmişten geleceğe uzanan geniş bir zaman kesimindeki oluş ve kılışları içine alır. Her üç zaman arasında gidip gelen bir esnekliğe sahiptir. Ekte esas itibarıyla “her zamanı” içine alan bir süreklilik işlevi vardır. Bu işlevi dolayısıyla, sık sık yapılan, alışkanlık ya da adet haline gelen veya her zamanı kapsayan ve genellik taşıyan oluş ve kılışlar hep bu kiple anlatılır (Korkmaz, 2009: 637). Kırıkkale ili ağızlarında kullanılan geniş zaman eklerinin örnekleri şunlardır:

şóyle kerme vurullar (01-15), Gışın sobada ya8arı= (01-15), Tezzek de deller (01-16), bizim kóylerin adeti, ekmek àurallar haftadan eveli (04-02), yemek àollar, yirler (04-03), Her gıda yapılır (04-03), Et yemağa olur, çorba olur, salaTa olur, kófte yapılır (04-03,04), àaynana àayınbabayı gúreşe çı=arıllar (06-06), şuraya àollar (06-14), kendimiz ev fırınında yaparıú 35), süTden çıúarlar, h1ç sağmaú (07-46), keser etini y1riú (07-48), Böyle ağyı sereller ağla Tutarlar (07-55), Valla aynı àuzu eti gibi şóyle yarañ karnını (07-57), Gelin güzel oñarır (07-59), İçine de tereyağanı eriTir dókeriú. Turşu àurarık. Zalatalıó atarıó (08-11,12), üç gún dúğün 1den, üç gün davar kesen 14,15), dolma dolduruñ, kófte iden, datlı yapan (08-16), Alsan bile biTiremezler (09-20), ordan topra= alıllar, àüccü= poşede #ollar (11-07), Yanında o toprağa götürür as#er (11-(11-07), Harçlı= da verilir eyle harçlı=sız olur

mu, olmaz (14-12,13), Biz başında maniler söyleri= (15-25), bi yasTı=da #ocaTsın deri= (15-30), Gelinin üstüne işTe àırmızı bi örtü örteller (15-33), aña diyeñ dermañ bulur (15-52), mis=i amber =okar siyah saçında (15-91), baócalara ş1y di>eñ, bamıya di>eñ, ondan bişiriñ, işTe bulunanıñdan yapañ, yiñ (18-20).