Ergenlik döneminde yaşanan biyopsikososyal değişiklikler, bu çağdaki kişiler için özel sağlık hizmeti verilmesi zorunluluğunu da beraberinde getirir. Çocuklukla erişkinlik arasındaki gelişim sürecindeki ergenler, bedenlerindeki değişimden sıklıkla rahatsızdır. Evde açık iletişimi özendirmek çok önemlidir (21). Cinsel konularda evdeki tartışmaların kalitesi, aile yaşantısında ergen gebeliği riskini etkileyen en önemli etmendir. Evde bilgi yoksa, birinci basamak hekimi tek kaynak pozisyonundadır. Tartışmaya uygun zemin hazırlayarak, cinsellik konusunu açarak ve ergen ve ailesine yönlendirici rehberlik yaparak öncü bir yaklaşım içinde olmalıdır (21).
Ülkemizde Sağlık Bakanlığı'na ait çoğu sağlık kuruluşunda gençlere özel yaygın bir hizmet sunumu yoktur. 2002 yılında Adolesan Sağlığı ve Gelişimi Projesi ile ergen sağlığını geliştirmek amacıyla bir Ulusal Hizmet Sunum Modeli oluşturulmuştur. Son yıllarda Sağlık
Bakanlığı, UNICEF, UNFPA ve birçok sivil toplum kuruluşunun işbirliği ile model Gençlik Danışmanlık ve Sağlık Hizmet Merkezleri açılmıştır (26).
Sunulan sağlık hizmetinin kapsamı ise koruyucu sağlık hizmetleri felsefesi içine yerleştirilmelidir. Sağlığın korunması ve geliştirilmesi kapsamında sağlık kuruluşunda izlemi yapılan adolesan; fizik egzersiz yapma, sigara, alkol ve uyuşturucu madde kullanmama, yeterli ve dengeli beslenme, güvenli cinsel yaşam ve kaza ve yaralanmalardan korunmaya yönelik güvenli ve olumlu bir yaşam tarzı benimsemesi için desteklenmelidir. Adolesanlarda koruyucu sağlık hizmetlerinin amacı fiziksel ve mental sağlığı geliştirmek ve sağlıklı fiziksel, psikolojik ve sosyal büyüme ve gelişmeyi desteklemektir. Günümüzde adolesan dönemdeki önemli hastalık ve ölüm nedenlerinin korunulabilir olduğu, davranışsal, çevresel ve sosyal nedenlere bağlı olduğu ve adolesanlara yönelik koruyucu hizmetler ile önlenebileceği bilinmektedir. Bu nedenle adolesana sunulacak hizmetlerinde öncelik koruyucu sağlık hizmetlerine verilmelidir (30).
Uygun çevre yaratma: Ergene gizlilik sağlamak, güven ortamı yaratmaya yardımcı olur. Ergenin bireyselleşmesi, onunla ve ailesiyle ayrı görüşmeler yaparak desteklenmelidir.
Öncü yaklaşım: Birinci basamak hekimleri, öngörücü rehberlik verebilecekleri fırsatları kaçırmamalıdır. Ergen öncesi çocuğa yaklaşan fiziksel değişimler hakkında olumlu bir tarzda ilgi vermeli, aileye evde cinsellikle ilgili konuları tartışmalarını önermelidir. Cinsellik, muayenehanede ve evde artarak konuşulmalıdır (25).
Soru sorma: Cinselliği konuşmamak yok saymak sadece problemlerin büyümesine neden olmakta, sorunlara çözüm getirmemektedir (25).
Aile hekimleri, ergenlerle cinsellik konusunun konuşmaya başlanmasını, sıradan sağlık kontrolleri sırasında ve hatta belki de olası akut hastalık nedenli görüşmelerde başlamalıdırlar. Soyut düşünce henüz gelişmekte olduğu için, ergenler düşünceleri anlamak için açık örneklere gereksinim duyarlar. Öykü alma özgül ve yönlendirici olmalıdır. Bilgiler somut olmalıdır. Soruların yanıtları basit ve tam olmalıdır. Erken ergenlik dönemindeki kaygılar tipik olarak beden görünümü ve fiziksel ve sosyal olarak neyin normal olduğu üzerinedir. Pubertal değişiklikler hakkında bilgilendirme ve şüphelerden arındırma, fizik incelemenin kritik parçalarıdır. Çekicilik ve kabul edilebilirlik algısını etkileyen beden görüntüsü, akne ve şişmanlık kaygıları üzerine de görüşülebilir (21).
Aile hekiminin rolü, ergen cinsel etkinliğini görmezden gelmeden ya da yargılamadan şüphe giderme, dinleme, açıklama ve ergen gelişiminin bu önemli boyutu hakkında doğru bilgi vermek, bunun için destekleyici, duyarlı ve yapıcı bir ortam sunmaktır. Açık ve içten
iletişim, gizliliği temin, yargılamaksızın dinleme, açık ve kesin bilgilendirme, başarılı bir doktor-hasta iletişimi geliştirmeye yardım eder. İdealde amaç, ergenler cinsellik hakkında sağlıklı karar vermek için gereksinimleri olan bilgi ve araçları edinene kadar cinsel etkinliğinin geciktirilmesi olmalıdır (21). “Canadian Task Force”un (6) birinci basamakta yapılmasını önerdiği, adolesan sağlığı ile ilgili girişimler Tablo 6’da görülmektedir. Yine bu konuyla ilgili olarak Türkiye üreme sağlığı programı ilerleme raporu III’te belirtilen, ergenlere yönelik girişimler ve döneme özgü periyodik sağlık muayeneleri Tablo 5’te görülmektedir.
Tablo 5. Türkiye üreme sağlığı programı ilerleme raporu III’te belirtilen ergenlere yönelik girişimler ve döneme özgü periyodik sağlık muayeneleri (6)
1. 11-21 yaş grubundaki adolesanlar yılda bir defa koruyucu sağlık hizmeti almalıdır. Bu ziyaretlerin tıbbi ve psikososyal yönleri olmalıdır ve erken, orta ve geç adolesan dönemlerde en az bir defa tam fizik muayene yapılmalıdır.
2. Koruyucu hizmetler kişiye, yaşa ve gelişim düzeyine özel olmalıdır.
3. Kurumlar adolesan ile yapılan görüşmelerin gizliliğini sağlamalı; aile görüşmeleri için de uyulması gereken ilkeleri belirlemelidir.
4. Aileler erken, orta ve geç adolesan dönemlerde en az bir defa danışmanlık (normal gelişim, sorunlara ilişkin belirtiler, ebeveynlik yaklaşımı, aile içi aktivite planlama, adolesana yardım teknikleri vb) almalıdır.
5. Tüm adolesanlar fizik büyüme, psikososyal ve psikoseksüel gelişme, kendi sağlığının önemini bilme ile ilgili danışmanlık almalıdır.
6. Tüm adolesanlar yaralanmalardan korunma için her yıl alkol kullanmama, güvenli sürücülük, kişiler arası şiddetten kaçınma, silah kullanmaktan kaçınma, egzersiz öncesi fiziksel kondüsyonun artırılması konularında danışmanlık almalıdır.
7. Tüm adolesanlar sağlıklı beslenme, sağlıklı beslenmenin yararları ve sağlıklı beslenme yolları ve güvenli kilo yönetimi ile ilgili danışmanlık almalıdır.
8. Tüm adolesanlar fizik egzersizin yararları hakkında danışmanlık almalı ve düzenli olarak güvenli egzersiz yapmak için teşvik edilmelidir.
9. Tüm adolesanlar CYBE’a karşı kondom kullanımı ve gebelikten korunma için doğum kontrol önlemlerini içerecek şekilde güvenli cinsellik hakkında danışmanlık almalı ve bu hizmetlere ulaşabilmelidir.
10. Tüm adolesanlar sigara, alkol ve bağımlılık yapan diğer maddeler ve anabolik steroidler için danışmanlık almalıdır.
Döneme özel izleme programları : 11. Yıllık hipertansiyon kontrolü
12. Risk altındaki adolesanlarda hiperlipidemi ve koroner kalp hastalığı
13. Yeme bozuklukları ve şişmanlık; vücut imajı ve yeme davranışlarını içerecek şekilde, 14. Sigara kullanımı
15. Madde kullanan adolesanlara danışmanlık ve ruh sağlığı hizmeti, anabolik steroid kullanan adolesanlara danışmanlık hizmeti
16. Cinsel olarak aktif olan adolesanlara güvenli cinsel yaşam bilgileri, gebelik ve CYBH açısından risk altında olanlara danışmanlık hizmeti
17. Cinsel olarak aktif olan adolesanların CYBH açısından taranması (kadınlarda; servikal kültür, erkeklerde; idrar lökosit esteraz analizi, klamidya, sifiliz, insan papilloma virusu) 18. HIV riski altında olan adolesanlara HIV taraması kişisel onam alınması ve test öncesi ve
sonrası danışmanlık
19. Cinsel olarak aktif olan ya da 18 yaş üzerindeki kadınların servikal kanser açısından “smear” alınması
20. Depresyon ya da intihar riski açısından duyguların taranması 21. Emosyonel, fiziksel ve cinsel istismara ilişkin öykü
22. Okul ve öğrenme hakkında sorular
23. Aktif tüberkülozlu vaka ile karşılaşma durumu varsa, evsiz ise, yüksek tüberküloz prevalansı olan bir bölgede ise ya da sağlık kuruluşunda çalışıyorsa tüberkülin testi.
Tablo 6. Birinci basamakta ergenler için önerilen periyodik sağlık muayeneleri (6)
RİSK GİRİŞİM POPULASYON
Hepatit B Aşılama Yenidoğanlar, çocuklar ve
ergenler
İnfluenza Aşılama Genel populasyon ve ergenler Diş çürüğü Dolgu yapılması Genel populasyon ve ergenler
Varisella Aşılama Risk altındaki ergenler
Tütün nedenli hastalıklar
Sigara içmeye başlamaktan korunma için tavsiyelerde bulunmak.
Çocuklar ve ergenler
Motorlu taşıt kazaları
Trafik kurallarına uyma ve alkollü araç kullanmama yönünde
tavsiyeler.
Genel populasyon ve ergenler
Kolorektal kanser
Fleksibl kolonoskopiye pubertede başlanır.
Familial adenomatöz polyposis olan yüksek riskli ergenler.
Gonore Eğitim materyali sağlanması ve öneriler
Genel populasyon ve ergenler
Akciğer kanseri Yeşil yapraklı sebzelerin ve meyvelerin tüketilmesi ile ilgili
öneriler
Sigara içicileri