Bireysel emeklilik sistemi; katılımcıların ve devletin katkı payı ödemeleri, katılımcıların gider ödemeleri ve kesintileri, giriş aidatları, yönetim gideri kesintileri, fon toplam gider kesintisi ve performans kesintileri ile finanse edilen bir sistemdir.
2.7.1.Katılımcıların Katkı Payı Ödemeleri
BES daha önce de ifade edildiği gibi katkı payı temelli bir sistemdir. Başka bir ifade ile BES’in temel finans kaynağı, katılımcıların ödedikleri katkı paylarıdır. Gönüllülük esasına dayalı olarak kurulan bu sistemde, katkı payları sisteme giren katılımcılar tarafından ödenmektedir. Yapılan son düzenlemelerde katılımcıların bağımlı olarak çalıştığı durumlarda, bazı katılımcılar adına işverenleri de katkıda bulunmaktadır(Alper, 2002: 20).
BES’e ilişkin yapılan düzenlemelerde katılımcıların ödemesi gereken katkı payı tutarı, ödeme şekli ve ödeme süresi ile ilgili detaylı açıklamalara yer verilmemiştir. Katılımcıların ödeyecekleri katkı payı, taraflar arasında düzenlenecek sözleşmelerde belirlenmekte ve katılımcılardan havale, kredi kartı ya da maaş kesintisi gibi yollarla tahsil edilmektedir(BESHY, Md.14).
Katılımcılar bireysel emeklilik sözleşmesi teklif formunu imzaladığı tarihten itibaren 60 gün içinde sözleşmeden vazgeçebilmektedir. Bu durumda fon gider kesintisi haricinde hiçbir kesinti yapılmadan, hatta sözleşmenin imzalanmasından
38
sonra elde edilebilecek yatırım gelirleri de dahil olmak üzere ödenen tutarın tamamı geri alınabilmektedir(Bireysel Emeklilik Sistemi Unsurları, EGM, 2004: 17).
Bireysel emeklilik sistemine giriş esnasında taraflarca yapılan sözleşmede, katılımcının dahil olduğu emeklilik planında yönetim ve fon işletim giderini kapsayan asgari katkı payı tutarın belirlenmekte ve genellikle ödemeler bu tutarda yapılmaktadır. Katkı payları, bireysel emeklilik sözleşmesinin yürürlüğe girmesi ve bireysel emeklilik şirketi hesaplarını takip eden en geç iki iş günü içerisinde yatırıma yönlendirilmektedir. Bu yükümlülüğün süresi içerisinde yerine getirilmemesi durumunda ise katılımcının dahil olacağı fonun son aylık getirisinin iki katı tutarında gecikme cezası uygulanmakta ve bu tutar katılımcının hesabına ilave edilmektedir(BESHY, Md.24).
2.7.2.Devlet Katkısı
1 Ocak 2013 tarihinden itibaren ödenen katkı payları için ayrıca devlet katkısı hesaplaması yapılmaktadır. Devlet katkısı, katılımcı tarafından ödenen katkı payının %25’i oranında devlet tarafından katılımcının bireysel emeklilik hesabına ödenen tutarı ifade etmektedir. Ancak aylık devlet katkısı tutarı ilgili yıla ilişkin brüt asgari ücret toplamının %25’ini geçememektedir. Bireysel ya da gruba bağlı bireysel emeklilik sözleşmesine katkı payı ödeyen Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ve 29 Mayıs 2009 tarihli ve 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanununun 28’inci maddesi kapsamında olan tüm katılımcıların belirlenen limit dahilinde devlet katkısından faydalanabilmesi mümkündür. Devlet katkısının hak kazanılan bölümüne ilişkin getirisi üzerinden; Tablo 2.2’de belirtilen oranlarda stopaj yapılmaktadır(www.egm.org.tr).
Tablo 2.2. : Bireysel Emeklilik Sistemi Stopaj Oranları
Bireysel Emeklilik Sisteminden Ayrılma Durumu
Hak Kazanılan Devlet Katkısı Getirisi Üzerinden Alınacak Stopaj Oranı
10 yıldan az süreyle sistemde kalarak ayrılanlar
%15 10 yıl süreyle sistemde kalmakla birlikte
emeklilik hakkı kazanmadan ayrılanlar
%10 Emeklilik, vefat, maluliyet
nedeniyle ayrılanlar
39 2.7.3.Giriş Aidatı
Bireysel emeklilik şirketleri, katılımcının, bireysel emeklilik sistemine ilk defa katılması sırasında veya farklı bir şirket ile ilk defa emeklilik sözleşmesi imzalanması halinde katılımcılardan, sponsorlardan veya işverenlerden, teklifin imzalandığı veya mesafeli satışta teklifin onaylandığı tarihte geçerli aylık brüt asgari ücret tutarı dikkate alınarak ilgili maddede belirtilen esaslar dahilinde giriş aidatı alınabilir(Bireysel Emeklilik İşlemleri Denetim Rehberi, 2016:51).
Giriş aidatı peşin ya da aktarım veya sistemden çıkış tarihine ertelenmiş olarak gelecekte tahsil edilebilmektedir. Bireysel emeklilik sözleşmesinden ö lüm, maluliyet ya da emeklilik hakkını kullanarak ayrılanlardan ise ertelenmiş şekildeki giriş aidatı tahsil edilemez. Giriş aidatı, katkı paylarından ayrı olarak takip ve tahsil edilmektedir. Ancak katılımcının BES’ten ayrılması veya başka bir bireysel emeklilik şirketine aktarım talebinde bulunması halinde, ertelenmiş giriş aidatı katılımcının bireysel emeklilik hesabındaki birikiminden mahsup edilebilir. Katılımcının aynı şirkette birden fazla bireysel emeklilik sözleşmesi veya gruba bağlı bireysel emeklilik sözleşmesi bulunması halinde ise bu sözleşmelerden sadece ilki için giriş aidatı alınabilir. Katılımcının, bireysel emeklilik sözleşmesini imzaladığı ve onayının alındığı tarihten sonraki 60 günlük sürede cayma hakkını kullanarak sözleşmeyi sonlandıran katılımcıya tahsil edilmiş giriş aidatı iade edilir(BESHY, Md. 20).
BETYSK’da giriş aidatının; BES’e yeni katılımcı sağlamasına yönelik olarak yapılacak reklam, ürün geliştirme, altyapı yatırımları ve pazarlama gibi giderler için alındığı belirtilmektedir(Korkmaz, vd.;2007:163).
2.7.4.Yönetim Gider Kesintisi
Bireysel emeklilik hesabına ödenen katkı payları ile katılımcının birikimi üzerinden yönetim gider kesintisi alınabilmektedir. Bireysel emeklilik şirketleri, bireysel emeklilik faaliyetlerinin gerektirdiği giderlerin karşılanabilmesi için, katılımcının hesabına yapılan katkı payları üzerinden belirli bir oranda yönetim gideri kesintisi yapabilmektedir. Emeklilik şirketinin yapacağı kesinti tutarı, katılımcının ödediği katkı payı tutarının %2’si oranında olabilmektedir. Yönetim gideri kesintisi oranı, tutarı, tahsil edilme şekli ve konuya ilişkin diğer hususların emeklilik planında
40
açıkça belirtilmesi gerekmektedir(Bireysel Emeklilik İşlemleri Denetim Rehberi, 2016:52).
2.7.5.Fon Toplam Gider Kesintisi ve Performans Kesintisi
BES’te yer alan bir diğer finans kaynağı ise, fon toplam gider ve performans kesintisidir. Kesinti, emeklilik yatırım fonuna ilişkin yönetim giderlerinin karşılanması amacıyla yapılmaktadır. Bu çerçevede toplam kesinti, fon işletim giderine ilişkin kesinti dahil olmak üzere BESHY’te fon grubuna göre belirtilmekte veya Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakan tarafından belirlenen azami oranları aşmayacak şekilde fon içtüzüğünde belirlenmektedir. Fon içtüzüğünde belirtilen günlük kesinti oranının aşılıp aşılmadığı bireysel emeklilik şirketi tarafından günlük olarak kontrol edilmektedir. Yapılan kontrollerde ilgili oranın aşıldığı durumlarda, aşan kesinti tutarı fon birim pay fiyatına yansıtılacak şekilde günlük olarak fon kayıtlarına alınmaktadır. İlgili takvim yılının sonunda ise fon içtüzüğünde belirlenen oranları aşan kısımlar ilgili dönemi takip eden beş iş günü içinde bireysel emeklilik şirketince fona iade edilmektedir(BESHY, Md. 19).
Fon toplam gider kesintisine ilişkin iade, sözleşme bazında ve sözleşme yıldönümleri esas alınmak suretiyle yıllık olarak yapılmaktadır. Kesintinin hesaplama tarihi itibariyle mevcut bulunan birikim tutarının %1,1’inin altında kalan kısmı için iade uygulanamamaktadır(Bireysel Emeklilik İşlemleri Denetim Rehberi, 2016: 56).
Fon toplam gider kesintisinin net varlık değeri üzerinden belirli bir yüzde olarak hesaplanması, bireysel emeklilik sistemine uzun süre katkı yapan ve yüksek miktarda fona sahip olan katılımcı tarafından önemli bir maliyet unsuru olmaktadır(Alper, 2002:21).
2.8.TÜRKİYE’DE BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ VE SİSTEMİN