3.7 ĠKĠLEMELER
3.7.5 Ses Benzerliği ile OluĢan Ġkilemeler
ġıdım sıdım (49-188), ġarman çorman (32-170), sallan bullan (28-46), ala cüla (26-125), bölük börçüK (17-104), āşer māşer (45-60).
75
SONUÇ
AfĢin coğrafî konumu ve tarihi itibariyle tam bir kavĢak noktasındadır. Tarihte Arap, Bizans ve Türk hâkimiyet mücadelelerinin yaĢandığı bir coğrafyadır. Bu tarihî ve coğrafî unsurların AfĢin ağzına bir zenginlik kattığı gerçektir. AfĢin ağzı kuzeyde bulunan birkaç köydeki cüzi farklılıklar dıĢında tam bir birliğe sahiptir. AfĢin ağzı Kıpçak Türkçesinden de izler taĢır. Karahan, AfĢin ağzını Batı grubu ağızlarının VII. alt grubunun ikinci derecedeki alt gruplarına yerleĢtirmiĢtir. Bu grupta AfĢin ağzıdan baĢka, Akçadağ, Darende, DoğanĢehir ağızları; Elbistan, Göksun, Andırın, Adana, Hatay, Tarsus, Ereğli, ağızları; KahramanmaraĢ ve Gaziantep merkez ağzı ve Adıyaman, Halfeti, Bilecik, Kilis ağızları da yer almaktadır.
AfĢin ağzının belirleyici özelleklerini Ģöylece özetleyebiliriz:
1) Kapalı e (ė) çok belirgin olarak AfĢin ağzının tamamında iĢitilir: vėriller (6-160), gėydir (3-43), dėdi (2,20), ėdeller (16-27), ėyi (49-170), yėr (1-181), yėmek (27-48), ėtmesíŋ (32-47), gėce (18-47), şėy (7-63), lan (39-81), ėndirmezler (16-30).
2) Kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık uyumları bazı istisnalar (kimi eklerin yuvarlak ünlülü kullanılıyor olması) dıĢında AfĢin ağzının tamamında güçlüdür.
3) Hem Türkçe sözcüklerde hem de yabancı sözcüklerde, ilk heceden sonraki hecelerde dudak ünsüzlerinin yanındaki yuvarlak ünlülerin düzleĢip daraldığı veya yarı düzleĢtiği (û) görülmektedir: savırıllar (22-21), çamır (15-154), halbır (30-10); sabûn (25-117), yavrûm (1-70), yağmûr (3-90), havlûsuna (7-224).
76
4) /y/ ünsüzünün bağlayıcı ünsüz konumunda bulunduğu sözcüklerde geniĢ ünlüler ile dar ünlülerin yer değiĢtirmesi: bilsiyedim < bilseydim (16-20), uğrıyanca < uğrayınca (38-96), gelmiyek < gelmeyik “gelmişiz, gelmeyiz”(39- 76).
5) Diğer batı gurubu ağızlarında olduğu gibi, ünsüz düĢmelerine bağlı olarak ya da hece kaynaĢmaları sonucu uzun ünlülerin meydana gelmesi: ufādım < ufaktım (28-33), āzına < ağzına (47-7), y mi < yirmi (29-10).
6) /ğ/, /y/, /v/, /h/ gibi boğumlanması zayıf ünsüzlerin düĢmesine bağlı hece kaynaĢmaları yaygındır.
7) AfĢin ağzında /k/ ve /g/ ünsüzlerinin boğumlanma noktaları geriye kayarken yanındaki ince ünlülülerde de geriye kaymalar görülmektedir: óḵúz (51-31), ḵóz(45-25), ǥózel (15-42), ǥóre (28-69).
8) AfĢin ağzında hem sözcük bünyesinde hem de eklerde art damak /ŋ/‟si korunur: góŋúl (31-56), biŋ (10-31), Taŋrı (42-7), yalaŋız (35-32), yīḫıyoŋ (8-31), vatanımdıŋ (13-36).
9) Ġyelik teklik ikinci kiĢi eki tamlayan durum ekinden önce kullanıldığında ŋ > /y/ değiĢmesi görülür: gözüyüŋ < (göz+ü+ŋ+üŋ)(7-397), babayĭŋ< (baba+ŋ+ı+ıŋ) (7-370), neneyiŋ < (nene+ŋ+iŋ) (5-43).
10) Kalın ünlülü sözcüklerde önses /ḳ-/ tonlulaĢır.
11) Sözcük sonundaki tonsuz ünsüzlerin yarı tonlulaĢtığına AfĢin ağzının her yerinde rastlanır.
12) Ölçünlü dilde ince sıradan ünlüleri olan sözcüklerde önses /k-/‟nin tonlulaĢmasına rağmen, AfĢin ağzında Eski Türkçedeki önses /k-/‟leri koruyan sözcükler de görülmektedir: kölge “gölge” (3-34), künde “her gün”
77
13) Ölçünlü dilde /d-/‟li olup AfĢin ağzında /t-/‟li; ölçünlü dilde /t-/‟li olup AfĢin ağzında /d-/‟li kullanılan sözcükler vardır: dırnaḳ (7-71), davşan (29-48), dara- (40-74), dut- (3-71), dık- (34-187), doḳ (17-54); tut “dut”(18-11), tuvar (26-242), toḫtur (33-12), tıḳat (17-121). Eski Anadolu Türkçesinden itibaren d‟ye değiĢmiĢ olan ön ses /t-/ ünsüzü kimi sözcüklerde korunmuĢtur: túğúm (52-100), tiken (48-89).
14) AfĢin ağzında ünsüz uyumu kurallı değildir: işci (52-34), ilaçcılar (3-127), başġa (1-188), topÇuydum (29-78), getdim (2-6), üsdümüz (26-184)
15) -nl- > -nn- ve -rl- > -ll- benzeĢmeleri AfĢin ağzının tamamında görülmektedir. 16) AfĢin ağzında {-mIĢ} yanında, {-ik} ekli duyulan geçmiĢ zaman biçimbirimi de vardır: gelik “gelmiş”(25-35), ġalmıyáḳ “kalmamış” (26-157), yaḫalanıḳ “yakalanmış” (38-38).
17) Gelecek zaman eki {-IcI} (<-gUçI) dir: gedicim (4-52), ġoyucum (18-22),
vericiyim (52-47), yıyícik (6-128), gedic z (15-148).
18) {-miş} ekli duyulan geçmiĢ zamanın birinci kiĢilerinde-mıssım/-mıssıḳ
Ģeklindeki kullanımlarında ünsüz ikizleĢmesinin görülmesi: Faruk Yıldırım, AOĠA‟da Doğu Çukurova ağızlarının ayırt edici bir özelliği olarak bu hadisenin ikinci teklik kiĢilerdeki –mıssın Ģekline analoji yoluyla oluĢtuğunu ve bu yapıda gerileyici benzeĢme söz konusu olduğunu belirtmektedir:: unutmamıssım (2-175), bȫmüssüm (28-74), gelmissik (44-8), muzġanmıssıḳ (26-184).
19) Zamir kökenli -Iz/ -Uz çokluk birinci kiĢi eki, yerini tüm çekimlerde Iḳ/ -Uḳ‟e bırakmıĢtır.
20) -IĢIn/-UĢun zarf-fiilinin iĢlek olarak kullanılması: ġaçışın (1-73), diyişin (9-19), gelişin (16-62).
78
21) -Inca/ -Unca zarf fiilinin -IncI/-Uncu Ģekliyle kullanılması: varıncı (6-57), soruncu (45-158), dutuncu (51-61).
AfĢin ağzında Oğuz- Türkmen dil özellikleri:
Ġlk hecelerde kapalı /ė/‟nin yaygın olarak benimsenmesi: gėce, yė-, gėy-
Oğuz ve Türkmen lehçelerinde yaygın olarak /y/‟nin yanındaki ünsüzleri inceltmesi: durmıyan < durmayan (3-138), bahciye < bahçeye (25-47).
TanınmıĢ bir Oğuz lehçesi olan Türkmencede hâlâ uzun ünlülerin bulunması ve AfĢin ağzında da bulunma durumundaki uzunluğun burdāki, ordāḫı gibi örneklerinin Türkmencedeki ile birebir aynı olması (bkz. 2.1.2 Ünlülerde Uzunluk).
Oğuz-Türkmen lehçelerinin /b-/ yönünde olması: barnaḫ (26-63).
Oğuzcada ünlü, ünsüz değiĢimlerinin ses ve hece kaynaĢmaları ve hece yutumunun diğer lehçelere ve ağızlara göre daha geliĢmiĢ olması ve AfĢin ağzında da bu durumun çok görülmesi
AfĢin ağzında tıpkı ayrılma durumu için özel bir ek bulundurmayan Orhun yazıtlarında olduğu gibi +da eklerinin ayrılma durumu için de kullanılması kuzey bölgelerinde bu kullanım Ģekli daha çoktur. (bkz. 3.1.2.1.5 Ayrılma hali)
Oğuzcada baĢta /h/ türemesi özelliğinin AfĢin ağzında da belirgin olması: hayva, helbe, havlû
/-r/ ile biten fiillere gelen geniĢ zaman çekiminde, art arda tekrarlanan /r/‟ lerden birinin atılarak kolaylaĢtırılması hadisesinin olması; götürü “götürür” (29-31) Bu tespitlere göre AfĢin ağzında Oğuz-Türkmen özellikleri çok baskın görülmektedir.
AfĢin ağzında görülen AvĢar boyu dil özellikleri:
Sözcük baĢında /ḳ-/ ve /k/ ünsüzleri tonlulaĢarak /ġ-/ ve /g/‟ye dönmüĢtür. Kurallı olmamakla birlikte /r/ ve /l/ düĢmeleri görülür.
79 r > l değiĢmesi vardır.
Ġki ünlü arasında bulunan /ŋ/, /g/, /y/, /ğ/ damak ve yanak ünsüzleri hece kaynaĢmasıyla eriyip kaybolarak yanındaki ünlüleri uzatır.(bkz. 2.1.2 Ünlülerde uzunluk)
Eski Türkçedeki -ḳına / -kine pekiĢtirme edatı,50 çekimli fiiller yanında olduğu gibi devam eder: bilemiyom kine (26-285), geldim kine (49-5), diyo kine (29-59) ḳaḫdım kine (7-108), geliyom kine (2-9).
-ışın/-işin zarf-fiili türü boldur.
ET. „deki ilk hecede kapalı ė bulunduran kimi sözcüklerde kapalı ė‟ler iyice daralmıĢtır: vir-, di, yi-
Sözcük içi ve sözcük sonunda -ḳ- /-ḳ > -ḫ-, -ḫ değiĢimi görülür: baḫdı-, oḫudu, ḳoḫu “koku”, dutaḫ “tutacak”
Gelecek zaman eki 1. ve 2. kiĢi çekimlerinde daralarak -c m, -c k, -ciŋ -ciŋiz biçimlerinde kullanılması.
AfĢin ağzında Oğuz-Türkmen dil özelliklerinin baskın olmakla birlikte AvĢar boyu dil özellikleri de görülmektedir. Derleme bölgemizde üç boyun ağız özellikleri tabakalaĢma göztermektedir.
Kıpçak Dil özellikleri
AfĢin ağzında Kıpçak dili özelliklerine de rastlanır: ŋ > y değiĢmesi: gözüyüŋ “gözünün”, eviyiŋ “evinin”
g, ğ > v değiĢimi: duval “doğal”, savul “sağol”, çuvaldı “ çoğaldı”(3-140) gibi. GeniĢ ünlülerin genellikle daralması: azcıḳ > accık> ıcıḳ, çíír-(˂çağır-)
ç > ş değiĢimi: geş-, iş-, suş, ağaş
50
80
AfĢin‟in yukarda örneklemeye çalıĢılan ağız özelliklerine dayanarak, AfĢin‟de Oğuz-Türkmen, AvĢar ve Kıpçak ağızlarından oluĢan bir ağız tabakalaĢmasından söz edilebilir.
81
KAYNAKLAR
Atalay, B. (1992) Divanü Lügati'tTürk Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
–––––––––– (1930) Maraş Tarihi ve Coğrafyası, Ġstanbul.
Demir, N. (2013) Ankara Örneğinde Ağızların Belgelenmesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Dilçin, C. (2009), Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eren, H. (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
Ergin, M. (2003), Türk Dil Bilgisi, Ġstanbul: Bayrak Yayınları.
Eyicil, A. (2009), Yakın Çağda Kahramanmaraş, KahramanmaraĢ: Ukde Yayınları.
Gökhan, Ġ. (2011), Başlangıçtan Kurtuluş Harbine Kadar Maraş Tarihi, KahramanmaraĢ: Ukde Yayınları.
Gülensoy, T. (1998), Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
82
Kara, M. (1998), Türkmen Türkçesi ve Türkmen Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, Akçağ Yayınları.
Karahan, L. (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (2009), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sümer, F. (1963), Çukurova Tarihine dair Araştırmalar, Tarih AraĢtırmalar Dergisi, S. I, Ankara s.1-107.
––––––––– (1989), Eshabü‟l-Kehf (Yedi Uyurlar), Ġstanbul: Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı.
TDK (1993), Derleme Sözlüğü I-XII Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TDK (1963-1973), Tarama Sözlüğü I-VIII Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara: Kültür Bakanlığı-Simurg.
––––––––– (1960),“Amca” ve “Teyze” Kelimeleri Hakkında, Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı-Belleten TDK Yay. Ankara s. 294
Yıldırım, F. (2006) Adana ve Osmaniye İli Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
83
Tor, G. (2004), Mersin Ağzı Sözlüğü, Ġstanbul: Türk Dilleri AraĢtırmaları Dizisi.38.
Buran, A. (bilinmiyor), Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler, http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tumview.php?id=157
GünĢen, A. (2006), Anadolu Ağızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi: -ıcı/ici; -ucu/-ücü, Turkish Studies, Volume 1/ 2 Fall, http://www.turkishstudies.net/OncekiSayilar.aspx
Sümer, F. (bilinmiyor), Bayatlar, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/157664
Yıldırım, F. Türkiye Türkçesinin Ağızları ve Etnik Yapı: Çukurova Ağızları Örneği, http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/34.php
Bal, M. S. (2004), Kahramanmaraş İlinde Bazı Yer Adlarının Tarihi Kökeni, KahramanmaraĢ Sempozyumu, KahramanmaraĢ.
Öz, M. (2015), İlk Osmanlı Kroniklerinde Oğuz Türkmen İmgesi, 5. Uluslararası Türkiyat AraĢtırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara.
Sümer, F. (1987), Dulkadir Elini Meydana Getiren Oymaklar, KahramanmaraĢ I. KurtuluĢ Sempozyumu Bildirileri, Ankara
Ġslam Ansiklopedisi (2001), Kahramanmaraş, 24, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
84 Gramer Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr
http://www.afsin.bel.tr/stratejik_plan_2015_2019.pdf http://www.csb.gov.tr/turkce/dosya/ced/icdr2011/kmaras_icdr2011.pdf http://afsinmuftulugu.gov.tr/afsin-ilcemiz-detay-3.html http://www.afsin.bel.tr/sayfa.asp?id=26 http://afsin.meb.gov.tr/ http://www.csb.gov.tr/turkce/dosya/ced/icdr2011/kmaras_icdr2011.pdf http://www.kahramanmarasdefterdarligi.gov.tr/ilimiz/tarih/04.html
85
EKLER
86