Benlik saygısı ile ilgili kuramsal açıklamalar ve ilgili araştırmalar

Yaşam döngüsü içerisinde bireyin deneyimleri ile benlik gelişme göstermektedir. Çocuk, çevresi ile kendisi arasındaki farkı algılamaya başladı an benlik kavramı oluşmaktadır (Çankaya, 2007).

Benlik kavramı ve benlik saygısı iki farklı kavramdır. Biri benliğin bilişsel yanını oluşturmakta ki bunun adı benlik kavramıdır. Bir diğeri benliğin duygusal yanıdır. Bu da benlik saygısı olarak adlandırılmaktadır (Yenidünya, 2005). Benlik saygısı, bireyin görünen benliği ile olmayı hayal ettiği benlik -ki buna ideal benlik denmiştir- arasındaki farkı analiz etmesidir (Cevher ve Buluş, 2007).

Rogers’a göre benlik, bireyin dış çevre ile etkileşiminin sonucunda şekil kazanıp gelişmektedir. Bebek doğuştan, kendini gerçekleştirme potansiyeliyle dünyaya gelmektedir. (Hamamcı ve Duy, 2005). Çocukların özgür bir ortamda eğitilmesi gerektiğini ifade ederek insanın doğasının iyimser olduğunu ve potansiyelini mutluluğu aramak üzerine kullandığını savunmuştur. Benlik, bireyin kendini ve çevredeki bireylerle olan ilişkilerini nasıl algıladığını ve tüm bu potansiyele verdiği değeri kapsamaktadır (Akt. Özen ve Gülaçtı, 2010).

Rogers (1990) kendini geliştiren ve ilerleyen bireyin yeni yaşantılara açık olduğunu, kendi varlığına güvendiğini, değerlendirmeyi içsel kaynağında yaptığını ve değişme arzusunda bulunduğunu savunmuştur. Rogers’ a göre kendini gerçekleştirme yaşam boyu süren bir süreçtir. Doğuştan kendini gerçekleştirme potansiyeli olan birey çevre-

25

nin isteklerine göre değil kendisini gerçekleştirme potansiyelini ortaya çıkaracak şekilde eğitilmelidir ve burada ebeveyne büyük sorumluluk düşmektedir (Akt. Corey, 2005).

Rosenberg’e göre insanlar dış dünyaya ve maddelere karşı bir düşünceye sahiptirler. Bunun yanı sıra zihinlerinde kendi benlikleri hakkında da bir düşünce hakimdir. Kişinin kendine dair olumlu ve olumsuz düşüncelerinin hepsi benlik saygısını oluşturmaktadır. Benlik saygısı; yeterlilik duygusu, kendine verdiği değer ve sosyal yönden başarma kavramlarını içermektedir. Bireyler için her bir özelliğin önem derecesi farklıdır. Bu yüzden bireyin benliği ile ilgili hüküm verebilmek için bireysel özelliklerin değerlendirilme biçimini bilmek gerekmektedir (Akt. Aksaray, 2003). Maslow (1959), insan güdüleri ile ilgilenmiş ve fizyolojik, emniyet, güven, ait olma, sevilme, saygınlık gibi güdüleri sıra halinde ele almıştır. Temeldeki bir güdünün ihtiyacı karşılanmadan birey üst düzedeki güdülere hazır olamamaktadır. İnsan davranışlarını güdüleyen şeyin onun ihtiyaçları olduğunu savunmuştur. İnsan doğasının aslında iyi olduğunu, bu potansiyelin ancak belirli çevresel güçlerle ortaya çıkabileceği görüşündedir. Giderilemeyen güdüler, ihtiyaçlar hiyerarşisinde bir üst basamağa geçmeyi engellemektedir. İhtiyaçların doyurulması ve bitmesi söz konusu değildir. Doyurulan ihtiyaçlar bir başka gereksinimi ortaya çıkarmaktadır. İnsan da doğası gereği sürekli ilerleyen ve kendini gerçekleştirmeye çalışan bir bireydir. Hümanist kuramcılara göre insan ilerlemeye yönelik bir varlıktır. İnsan kendini gerçekleştirme potansiyeline sahiptir. İnsanda var olan bu gizil gücü kullanabilen insan benliğini gerçekleştirebilecektir. Her insanda kendini gerçekleştirme potansiyeli vardır. Fakat her insanın farklı donanımı vardır ve yaradılışı gereği neyi gerçekleştirmeye potansiyeli varsa zamanla o olacaktır. Her insanın farklı donanıma sahip olması demek, her bireyin ayrı gizil güçleri olması demektir. Bu farklılık bireye özgüdür. İnsanın potansiyelini gerçekleştirmesi için elverişli ortam oluştuğunda, kişi gizil gücünü kullanabilecek ve kendini gerçekleştirebilecektir (Topses, 2003).

Erik Ericson, temel güvene karşı güvensizlik gelişim basamağında benlik saygısının temelinin atıldığını savunur ve bebeğin bakımını üstlenen annenin devamlı yanında olup olmamasına bağlı olarak benlik saygısının şekillendiğini savunur (Akt. Yenidünya, 2005). Şöyle ki annenin veya anne yerine geçen kişinin bebeğin kafasında devamlılık arz etmesi, sürekli annesinin yanında olması bebeğin anneye güvenli bağ-

26

lanmasını sağlayacaktır. Bu da bebeğin ergenlik döneminde ya da yetişkinlikte benlik saygısının yüksek olmasında önemli bir etken olacaktır. Bu bağlamda bebeğin anne yerine koyduğu kişinin bebekten ayrılmaması gerekmektedir.

Ericson psiko-sosyal gelişim kuramında kimlik gelişimine önem vermiştir. Ona göre kimlik gelişiminde en etkili dönem ergenlik dönemidir ve daha önceki gelişim dönemlerinin sağlıklı atlatılamamış olması kimlik oluşumunu engellemektedir. Ergenin sağlıklı bir kimlik oluşturmasında en önemli faktör, çocuğun geçmiş gelişim dönemlerindeki krizleri çözmektir (Akt. Muuss, 2006).

Ericson’ a göre anne babanın tutum ve davranışları, zihinsel, sosyal, ahlaki yönden değişen ergenin çevre ve iç dünyası arasındaki uyum sürecini etkilemektedir. Kimlik oluştururken ergenin kendisine model aldığı ebeveynlerinin yerinde ve zamanında sergilediği olumlu davranışları, uyum sürecini kolaylaştırmaktadır (Akt. Sayıl, 2007). Ergenlik döneminde soyut düşünceye geçilmektedir. Bu geçiş ergenin analiz yapabilmesini ve ailenin söylediği her şeyi kabul etmemesine sebep olmaktadır. Çocuklukta model alınan anne baba davranışları artık sorgulanmaya ve daha bireysel davranılmaya başlanmaktadır (Sayıl, 2007).

Adleryan psikolojide bireyin davranışlarının kökünde sosyal çevre çok önemlidir. Çocuk, yaşamının ilk yıllarında çaresizdir, sonraları bu çaresizliği yaratıcı beniyle çözmeye başlamaktadır. Çocukluk yıllarındaki çaresizliğini yenemeyen bireyler kendi yetersizliklerinin farkına vardıklarında üstünlük çabası içine girmektedir. Bireyin ihtiyacı olan şey ise saygı ve bencil olmayan çevresel tutumlardır. Birey üzerinde çevrenin yarattığı etkide, ailenin önemi büyüktür. Çocuğun yetişkinlikte sosyal ve özgüvenli olabilmesi için, ebeveynlerin çocuğu desteklemesi ve çocuğa sevgi vermesi gerekmektedir (Adler, 1929).