Ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte, çoğu ülkede devletin vergileme erkine iliĢkin temel kurallar anayasalarında yer almıĢtır. ÇalıĢma kapsamında seçilmiĢ ülkelerin anayasalarında yer alan vergileme ve vergilemede adaleti sağlamaya iliĢkin genel ilkeleri aĢağıdaki gibidir (Gök ve diğerleri, 2013: 273,278);
Almanya: Almanya Anayasası‟nda vergi adaletinin sağlanmasına yönelik açık bir hüküm bulunmamakla birlikte, vergileme yetkisiyle iliĢkili verginin yasallığı ilkesi, genel eĢitlik ilkesi, sosyal devlet ilkesi ve orantılık ilkesine yer verilmiĢtir.
Avusturya: Avusturya Anayasası‟nda; vergi adaletinin sağlanmasına yönelik açık bir hüküm bulunmamakla birlikte, vergileme yetkisiyle iliĢkili verginin yasallığı ilkesi, genel eĢitlik ilkesi, sosyal refah devleti ilkesi yer almıĢtır. Belçika: Belçika Anayasası‟nda: vergi adaletinin sağlanmasına yönelik açık bir hüküm bulunmamakla birlikte vergileme yetkisiyle iliĢkili verginin yasallığı ilkesi, genel eĢitlik ilkesi, sosyal refah devleti ilkesi, vergisel imtiyaz yasağı ve genellik ilkesi yer almıĢtır.
Çek Cumhuriyeti: 1992 yılında kabul edilen Çek Cumhuriyeti Anayasasının 3. maddesinde “Temel Haklar ve Özgürlükler Sözleşmesi Çek Cumhuriyeti Anayasal düzeninin bir parçasıdır.” denilmiĢtir.
Danimarka: Danimarka Anayasası‟na göre “Yasayla belirlenmemiş hiç bir vergi tahsil edilemez, değiştirilemez veya işlemden kaldırılamaz...” ve Madde 74‟e göre “Meslek ve iĢ hayatında serbestlik ve eĢitliği kısıtlayan ve kamu yararına olmayan her çeĢit sınırlama yasayla kaldırılır.”
Finlandiya: Finlandiya Anayasası‟nın 81 inci maddesi vergiler ve diğer mali yükümlülüklerle ilgili hüküm getirmiĢtir. Vergilerin kanunla konulacağını öngören ilgili hükme göre, kamu kurumlarının resmi iĢlemleri, hizmetleri ve diğer faaliyetleri üzerinden alınacak mali yükümlülüklere iliĢkin genel kıstaslar da kanunla düzenlenir. Söz konusu kanunda vergi mükellefi gerçek ve tüzel kiĢilere sunulan hukuki çözümlere de yer verilir.
Fransa: Fransa Anayasası‟nda vergi adaletine iliĢkin açık bir hüküm bulunmamakla birlikte 1789 Deklarasyonunun 13. Maddesindeki düzenleme vergi yargısı ve uygulamaları acısından geçerliliğini korumaktadır. Öte yandan verginin yasallığı ilkesi, genel eĢitlik ilkesi ve sosyal devlet ilkesi de anayasal anlamda kabul edilmiĢ vergilemeye iliĢkin diğer ilkelerdir.
Hollanda: Hollanda Anayasası‟nda vergi adaletinin nasıl sağlanacağı konusunda bir ölçüt konulmamakla birlikte, verginin yasallığı, genel eĢitlik ve sosyal refah devleti ilkeleri açıkça hüküm altına alınmıĢtır.
Ġngiltere: Ġngiltere‟de yazılı bir anayasa bulunmamaktadır. Ancak, eĢitlik ve sosyal devlet ilkesi genel anlamda kabul görmüĢ ilkelerdir.
Ġrlanda: Vergilemeye yönelik; verginin yasallığı, genel eĢitlik ve sosyal devlet ilkeleri açıkça hüküm altına alınmıĢtır. Vergileme yetkisinin kullanılmasında Ģu iki madde önemli hale gelmektedir:
Madde 40. 1. “Her vatandaş, insan olarak kanun önünde eşittir. Bunu, Devletin kanunlarında yetenek, bedensel ve ahlaki ve toplumsal işlev farklılıklarına dikkat etmeyeceği şeklinde anlamamak gerekir.” 45/4.1.
“Devlet, toplumun zayıf kesimlerinin ekonomik çıkarlarını özel olarak gözetmek ve gerektiğinde, güçsüzleri, dul, yetim ve yaşlıların desteklenmesine katkıda bulunmak için kendisini taahhüt altına sokar.”
Ġtalya: Ġtalyan Anayasa‟nın 3. Maddesinde bütün vatandaĢların aynı sosyal değerde olduğu ve cins, ırk vb. gözetilmeksizin yasa önünde eĢit oldukları belirtilmiĢtir. Anayasa‟nın 53. Maddesi ise doğrudan vergilemede adalet ilkesinin gerçekleĢtirilmesine yönelik olup: adalet ilkesi “Herkes, vergi ödeme gücüne göre, kamu giderlerine katlanmakla yükümlüdür. Mali sistem artan oranlılık ölçülerinden esinlenir” biçiminde hüküm altına alınmıĢtır. Ġtalya Anayasası‟nda da verginin yasallığı ilkesi, eĢitlik ilkesi, verginin genelliği ilkesi ile sosyal devlet ilkesi kabul edilmiĢtir.
Ġspanya: Ġspanya Anayasası‟nda vergilemede adalet ilkesi ayrıntılı olarak düzenlenmiĢ ve gerekli ölçütler konulmuĢtur. Söz konusu Anayasa‟da vergi sisteminin temel ilkeleri 31. maddede hüküm altına alınmıĢtır. Buna göre: “1. Herkes kendi mali olanaklarına göre, eşitlik ilkeleri temelinde, hiçbir şekilde yıkıcı olmayan, adil ve artan oranlı (kademeli) bir vergi sistemi aracılığıyla, kamu harcamalarına katkıda bulunur. 2. Kamu harcamaları, kamu kaynaklarının adil olarak paylaştırılmasına izin verecek şekilde yapılır ve planlaması ve yürütülmesi verimlilik ve tasarruf ölçütlerine uyumlu olur. 3. Kamusal amaçlı kişisel veya mülkiyet katkıları sadece yasa çerçevesinde konabilir.”Ayrıca Ġspanya Anayasası‟nda sosyal devlet ilkesinin yanı sıra adil gelir dağılımı ilkesi de açıkça yer almıĢtır. Buna göre: “Madde 39. (Ailenin ve çocukların korunması.) 1. Kamu makamları, ailenin sosyal, ekonomik ve hukuki korumasını sağlar. Madde 40. (Gelir dağılımı). (Tam istihdam.) (Mesleki Eğitim. İşgünü ve dinlenme.) 1. Kamu makamları, bir istikrar politikası çerçevesinde, sosyal ve ekonomik gelişme, kişisel ve bölgesel gelirin daha eşit dağılımı için uygun koşulları sağlar. Herkese iş sağlamaya yönelik bir politika uygulamak üzere özel çaba harcarlar…”
Ġsveç: Ġsveç Anayasası‟nda vergi konusu oldukça geniĢ bir bicimde düzenlenmesine rağmen vergilendirmede adaleti sağlamaya yönelik genel bir ilke bulunmamaktadır.
Macaristan: Macaristan Anayasası‟na göre her Macaristan vatandaĢı, geliri ve servetiyle orantılı olarak kamusal yüklere katılmak zorundadır. Buna göre Macaristan Anayasası‟nda da genel eĢitlik ilkesi ve vergilemede adaletin sağlanmasının bir ölçütü olarak ödeme gücü ilkesi benimsenmiĢtir.
Polonya: Polonya Anayasası‟nda vergilemede adalet ilkesine açıkça yer verilmemiĢ, ancak verginin yasallığı ilkesi, genel eĢitlik ilkesi, verginin genelliği ilkesi ile sosyal devlet ve sosyal piyasa ekonomisi ilkeleri yer almıĢtır.
Portekiz: Portekiz Anayasası vergilemede adalet ölçütünün hüküm altına alındığı anayasalardan biridir. Portekiz Anayasası 67/f. Maddesinde Devleti, “Vergi ve sosyal yardımları ailenin giderleriyle paralel olarak düzenleme.” yönünden sorumlu tutmuĢtur. Anayasa‟nın 90. Maddesine göre ise ekonomik ve sosyal kalkınma planlarının amacı: “ekonomik büyüme, sektör ve bölgelerin uyumlu ve entegre gelişmesi, milli hasılanın kişiler arasında ve bölgeler arasında adil bölüşümü, sosyal, eğitim ve kültür politikalarının ekonomi politikası ile koordinasyonu, kırsal kesimin savunulması, ekolojik dengenin korunması, çevrenin ve Portekizce halkının yaşam kalitesinin korunmasının teşvik etmektir.” Bütçe sistemin yer aldığı 103. maddede bütçe sisteminin “Devletin gelir ve servetin adil dağılımını” sağlamayı amaçlayacağı hüküm altına alınmıĢtır. Portekiz Anayasasında vergilemenin temel ilkelerinin de adalet ilkesine odaklandığı görülmektedir.
Slovakya: Slovakya Anayasası‟nda verginin yasallığı ilkesi genel vergileme ilkesi olarak yer almıĢtır. Piyasa ekonomisi sosyal ve ekolojik yapıyı korumalıdır.
Slovenya: Sosyal devlet ilkesi, genel eĢitlik ilkesi ve yasallık ilkesi Anayasa‟da yer almıĢtır.
Yunanistan: Yunanistan Anayasasında vergi ve mali yönetim ile ilgili genel ilkeler 78. madde‟de düzenlenmiĢ olmakla birlikte, vergi adaletini sağlamaya yönelik eĢitlik ve ödeme gücü ilkesi 4. Maddede düzenlenmiĢtir. Anayasa‟nın 4. maddesine göre bütün Yunan Halkı yasalar önünde eĢittir ve bütün kadın
ve erkeler eĢit hak ve yükümlülüklere sahiptir. “Yunan vatandaşları, fark gözetilmeksizin güçlerine uygun biçimde kamusal yükleri taşırlar”. Ayrıca, Anayasa‟da genel eĢitlik ve sosyal devlet ilkesine de yer verilmiĢtir.
Açıklamalardan anlaĢılacağı üzere bazı Avrupa Birliği ülkeleri anayasalarında vergilemede adalet ve eĢitlik ilkelerinden açıkça bahsettiği gibi bazı Avrupa Birliği ülkeleri ise bu bağlamda herhangi bir ilkeye yer vermemiĢtir. Ancak yazılı olarak adalet ilkesi bulunmasa da farklı ilkeler dâhilinde adalet inancını oluĢturmuĢ ve uygulamaya yansıtmıĢ ülkeler mevcuttur.
3.4 VERGĠ ADALETĠNĠN GELĠġMĠġ VE GELĠġMEKTE OLAN ÜLKELER