Ülke ekonomileri içerisinde oldukça önemli bir aktör olarak karşımıza çıkan bankaların faaliyetlerinin incelenmesi ve denetlenmesi hem devlet hem bankanın kendisi hem de banka ile ilişkisi olan (mevduat sahipleri, yatırımcılar, çalışanlar, vb.) herkes için oldukça önemlidir. Mali piyasada büyük paya sahip bankaların etkin ve verimli olarak işletilip işletilmediğinin tespiti ülke ekonomisinin sağlığını ve gelişimini yakından ilgilendirmektedir.
91
Bankalarda gerçekleştirilen denetiminin;
• Banka iflaslarının maliyetlerini sınırlamak ve bankaların fonksiyonlarını yerine getirmelerini sağlamak,
• Güvenlik ağının sağlanması ile ilgili olarak devletin kayıplarını azaltmak,
• Güvenlik ağının kötüye kullanılmasını önlemek,
• Finansal sistemde bir krizin çıkmasını önlemek ve bu şekilde ekonomik istikrarı sağlamak92,
• Tasarrufların zamanında sahiplerine geri verilebilmesini ve bankacılık işlemlerinin ekonomiye zarar vermeyecek biçimde aksamadan yürütülmesini sağlamak,
• Mali piyasalarda verimliliği sağlamak
şeklinde amaçları olduğu belirtilebilir93.
Yasal düzenlemeler çerçevesinde bankalarda denetim iç denetim ve dış denetim olmak üzere 2 şekilde ele alınabilir.
2.2.1. Bankalarda Dış Denetim
Bankalarda da diğer işletmelerde ve/veya kurum ve/veya kuruluşlarda olduğu gibi bağımsız dış denetim kuruluşları ve kamu tarafından gerçekleştirilen yani banka ile herhangi bir bağı bulunmayan kişi/kişiler ve/veya kurum/kuruluş tarafından dış denetim yapılmaktadır. Yasalara, mevzuata ve diğer uyulması gereken düzenlemelere uyulup uyulmadığının kontrolü gerçekleştirilmektedir94.
Ülkemiz çerçevesinde bakıldığında; bankaların faaliyetlerinin Türkiye’de geçerli olan yasal mevzuata uygun olup olmadığının kendi personeli olmayan ve
92
Dipci, s. 18.
93 İhsan Uğur Delikanlı, “Bankaların Denetimi ve Gözetimi: Türkiye ve Avrupa Birliği
Uygulamaları”, Active, Haziran-Temmuz 1998, s. 2, http://www.makalem.com, 03.05.2009.
94
ilgili bankayla herhangi bir organik bağı olmayan bağımsız bir tüzel kişiliği olan denetim organı, grubu veya kişisi tarafından denetlenmesi dış denetim olarak adlandırılır.
Söz konusu denetim Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu tarafından yayınlanan “Bankalarda Bağımsız Denetim Gerçekleştirecek Kuruluşların Yetkilendirilmesi ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik”te belirtilen özelliklere haiz bağımsız denetim şirketleri ve kamu kurumları tarafından gerçekleştirilmektedir.
İlgili kamu kurumları, bankaların kendisine gönderdiği bilanço, gelir tablosu ve diğer raporlar yardımıyla bankaların mali açıdan sağlığını, kanun ve diğer düzenlemelere uyup uymadıklarını kontrol ve takip eden Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu; para, kredi ve bankacılık hakkındaki temel düzenlemeler ile ilgili uygulamaların (mevduata verilecek faizler, kredilerden alınacak faiz oranları ve diğer ücretlerin tespiti, mevduat için ayrılması gereken zorunlu karşılıkların kontrolü), döviz ve kur riski yönetimindeki düzenlemelerin ve de kredi hacimlerinin denetimlerini gerçekleştiren Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası; vergi mükellefi durumda olan bankaların vergilerinin doğru hesaplanıp hesaplanmadığının, doğru beyan edilip edilmediğinin ve doğru zamanda yatırılıp yatırılmadığının denetimini Maliye Müfettişleri aracılığı ile yapan Maliye Bakanlığı’dır.
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu, yasaların getirdiği sınırlamalara ve mevzuata uyulup uyulmadığının bankanın kayıt ve belgeleri üzerinden yapılmasının veya incelenen konu ile ilgili olan banka personeli ile görüşülmesinin gerektiği durumlarda kendisine bağlı Bankalar Yeminli Murakıpları aracılığı ile belgelerin bankadan talep edilmesi ya da bankaya bizzat gelinmesi ile denetim yapabilmektedir.
2.2.2. Bankalarda İç Denetim
2.2.2.1. Bankalarda İç Denetim Kavramı
Gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun bankacılık sisteminin zayıf olması hem o ülkenin mali sisteminin hem de uluslararası mali piyasaların istikrarı için önemli bir tehdit unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Bankacılıkta gözetim ve denetim işlevinin temel amacının, finansal sistemde istikrarı ve güveni temin etmek, muhtemel riskleri en aza indirmek olması sebebiyle bankacılık sektöründe iç denetim sisteminin etkin hale getirilmesi son derece önem arz etmektedir95.
Bankalarda iç denetim sistemi, banka yönetiminin en önemli unsuru konumunda olup, aynı zamanda bankacılık faaliyetlerinin tam ve güvenli olarak sürdürülebilemesi için gereken bir yapıdır. Güçlü bir iç denetim sistemi, bankanın kar hedeflerinin gerçekleştirilmesi, amaçlarına ulaşabilmesi, güvenilir mali ve idari raporlamanın sürdürülmesi için gereken önemli bir olgudur aynı zamanda. Ayrıca bankalarda iç denetim sistemi, ilgili yasa ve yönetmeliklere, kendisi tarafından ortaya konulan politika ve yöntemlere uyumlu bir şekilde faaliyet göstermesine ve de banka itibarını olumsuz etkileyebilecek risklerin minimuma indirilmesine yardımcı olur96.
2.2.2.2. Bankalarda İç Denetimin Amacı
Bankalarda iç denetimin amacı, banka kaynaklarının etkin ve verimli olarak kullanılmasını ve olası zararların önlenmesini sağlamak ve de üst yöneticilere, yönetim kurulu üyelerine sorumluluklarını yerine getirmelerinde yardımcı olmak
şeklinde özetlenebilir. İç denetim fonksiyonu ile de tüm banka personelinin banka çıkarlarını kişisel ve diğer her türlü çıkarın üstünde tutarak, birlik ve beraberlik içerisinde banka amaçları doğrultusunda etkin olarak çalışması amaçlanmış olup,
95
Bankacıyız Biz, “Bankacılık Sektöründe İç Denetim Sistemi ve Basel Komitesi Kararları”, http://www.bankaciyiz.biz/modules.php?name=Makale&op=showcontent&id=11, 20.10.2009.
96 Nezaket Çakmak, “İşletmelerde İç ve Dış (Bağımsız) Denetim Faaliyetleri ve Bankalarda
ayrıca faaliyetlerin verimliliğinin ve etkinliğinin sağlanmasına, mali ve idari konularla ilgili bilgi güvenilirliğinin ve banka faaliyetlerinin yasalara uygunluğunun sağlanmasına çalışılmaktadır97.
2.2.2.3. Bankalarda İç Denetimin İşlevleri
Bankalarda iç denetimin işlevleri 3’e ayrılmaktadır98.
2.2.2.3.1. İşlem Denetimi
Bir alandaki faaliyetlerin tümünün teknik anlamda incelenerek hataların tespit edilmesidir.
2.2.2.3.2. Yönetim Denetimi
Kurumun yönetim sistemi açısından bir bütün olarak değerlendirilmesidir.
2.2.2.3.3. Personel Denetimi
Üst düzey yöneticilerin astlarını değerlendirerek performansa göre özlük haklarının tespiti şeklinde belirtilebilir.
2.2.2.4. Bankalarda İç Denetimin Unsurları
Bankacılık alanında yapılan iç denetimin başlıca unsurları şu şekilde sıralanabilir:
• Faaliyetlerin etkinliği ve verimliliğini değerlendirmek,
• Finansal ve idari konulara ait bilgilerin güvenirliliğini sağlamak,
• Ortakların ve pay sahiplerinin haklarını korumak,
97 Çakmak, s. 51. 98
• Hileli işlemleri ve suistimalleri ortaya çıkarmak,
• Mevcut düzenlemelere uygunluğu sağlamak,
• Yönetime danışmanlık hizmeti vermek.
Bankalarda yukarıda belirtilen amaç, işlev ve unsurlara dikkate alınarak oluşturulacak sistem içerisinde güvenilir ve istikrarlı bir bankacılık sektörü oluşturulmalı ve bu şekilde sağlıklı bir finansal gelişim sağlanmalıdır.