Çin‟de Jiao Xie / Zha Ran olarak isimlendirilen ĢekillendirilmiĢ rezerve boyama iĢlemleri kendi içerisinde ikiye ayrılmaktadır. Zha Jiao bağlama / düğümleme için, Feng Jiao da dikme rezerve boyama iĢlemi için kullanılmaktadır. Nokta Ģeklinde desenler oluĢturmak için küçük alanlar etrafında iple dört tur atılarak kumaĢ bağlanmakta ve boyama iĢlemine alınmaktadır.
11 Tripitaka, “üç sepet” anlamına gelmektedir ve Budizmin kutsal kitabıdır.
Japonya gibi birçok Asya ülkesinde de VI. yüzyıldan itibaren yayıldığı düĢünülmektedir. Tang Hanedanlığı (618-907) döneminde görülen geliĢme ve destek sonraki hanedanlıklarda görülememiĢ ve bunun sonucunda da giderek azalmıĢtır. Özellikle Song Hanedanlığı (960- 1279) döneminde zaman ve para kaybı olarak görülmüĢ ve yasaklar getirilmiĢtir. Ancak bazı yerel iĢletmeler bu tekniği uygulamaya devam ederek geleneği yaĢatmayı baĢarmıĢtır (Tsang, 2005, s. 21). Günümüzde Yünnan (Yunnan), Guizhou ve Jiangsu bölgeleri bu el sanatının uygulandığı baĢlıca merkezler olarak karĢımıza çıkmaktadır (Sun, 2012, s. 31-32).
Kazılarda ortaya çıkan buluntular üzerinde yapılan analizlerde üç farklı ĢekillendirilmiĢ rezerve boyama tekniğinin kullanıldığı görülmüĢtür. Ġlki kumaĢın dikildikten sonra büzüĢtürülerek bağlanması ve boyanması, ikincisi kumaĢın direk bağlanarak boyanması, üçüncüsü de kumaĢta istenilen ölçüde alanlar yaratılarak iplerle düğümlenmesi ve boyanmasıdır (Zhao, 2015, s. 454).
Pamuk, keten ve ipekli kumaĢ üzerine kelebek, çiçek gibi gündelik yaĢam ve doğa imgeleri uygulanmaktadır. Geleneksel olarak en yaygın renk kaynağı indigoid içeren boya bitkileridir. Her ne kadar günümüzde birçok renk bir arada kullanılsa da Çin‟de geleneksel olarak karĢımıza çıkan renkler mavi ve beyazdır.
Güneybatı Çin‟de Guizhou bölgesinde yaĢayan Miao halkı, rezerve tekniklerini etkin biçimde kullanmaktadır. Bu topluluk ile ilgili yapılan araĢtırmalar, zengin kültürlerini ortaya koymaktadır. Bağlama boyama, dikme rezerve boyama ve batik gibi teknikleri yaygın olarak kullanmaktadırlar. Kültürel bir ifade yöntemi olarak inançlarını, duygularını, düĢüncelerini, korkularını vb. tekstillere desen ve renkler ile aktarmaktadırlar.
f) Shibori: Japonca bağlamak, düğümlemek, sıkıĢtırmak anlamına gelen “shiboru”
kelimesinden gelmektedir. Genellikle Ġngilizceye “tie-dye” olarak çevrilen shibori, ĢekillendirilmiĢ rezerve boyama veya boyama iĢleminden önce iki boyutlu kumaĢ yüzeyinin üç boyutlu Ģekle dönüĢtürülerek desenlendirilmesi olarak da açıklanabilmektedir. Ancak tie- dye terimi shibori içerisinde yer alan birkaç tekniği ifade edebilecek kapsamdadır. Uygulamada birçok farklı tekniği kapsayan shibori, aynı zamanda tekstil ürünlerinin adı olarak da kullanılmaktadır. Shibori-zome terimi de benekli (puanlı) boyama iĢlemini tanımlamaktadır (Lewandowski, 2011, s. 268). ġekillendirilmiĢ rezerve boyama içerisinde yer alan bağlama, sıkıĢtırma ve dikme rezerve boyama tekniklerine ait birçok uygulama bulunmaktadır. Bu uygulamalar, ortaya çıktıkları tarih ve bölgeye bağlı olarak benzer özellikler göstermelerine rağmen farklı isimlerle karĢımıza çıkmaktadır.
Shibori tekniğinin ilk ortaya çıkıĢı ve nerelere yayıldığıyla ilgili farklı görüĢler bulunmaktadır. Bu tekniklerin ilk önce Çin‟de uygulanmaya baĢladığı sonrasında Japonya‟ya yayıldığı yönündeki görüĢlerden biri de “5000 Years of Textiles” kitabında yer almaktadır. Rezerve boyama tekniğinde desenlendirilmiĢ en erken örneklerin Doğu Türkistan-Orta Asya stepleri- ile Kansu bölgesinde bulunan ipekler olduğu ve Çin Tang Hanedanlığı‟ndan ithal edildiği düĢünülmektedir. Aynı zamanda Nara Dönemi‟nden kalan önemli ipek batik örnekleri Shōsō-in Depository13
/ Hazine Dairesi‟nde saklanmaktadır. Bu kumaĢlarında Çin‟den ithal edildiği veya göçmen Çinli sanatçılar tarafından yapıldığı düĢünülmektedir. Daha öncede bahsedildiği gibi Ġpek Yolu üzerindeki buluntuların tarihleri de bu durumu destekler niteliktedir.
Shibori tekniklerinin temel iki yöntemi (bağlama-sıkıĢtırma) dıĢındaki uygulamalar zamanla yerel sanatçılar tarafından geliĢtirilmiĢ ve isimlendirilmiĢtir (Takeda, 2011, s. 154). Japonya‟nın yönetimsel değiĢikleri her alanı olduğu gibi kültürü de etkilemiĢ, asimile olmuĢ veya baĢka kültürleri etkisi altına almıĢtır. Hanedanlıkların yönetim stratejileri ve tekstil sanatına olan etkileri 1994 yılında Wendi Jean Weir tarafından güzel sanatlar yüksek lisans tezi olarak “Indigo Dyed Shibori Textiles: A Contemporary Interpretation” baĢlığı altında incelenmiĢtir. Üç hanedalık döneminde izole bir yönetim Ģekli tercih edildiği belirtilmekte ve Tokugawa (Edo) Hanedanlığı‟nın (1600-1868), Japonya tarihindeki en yoğun kültürel geliĢimlerin yaĢandığı dönem olduğu ortaya konmaktadır. Bunun öncesinde Asuka ve Nara dönemlerinde de Japonya‟nın Çin ile Kore arasındaki ticaretin geleneksel Japon tekstil sanatını etkilediği belirtilmektedir. 552 yılında Çin ve Kore‟den gelen göçmenlerin beraberlerinde “kasuri” gibi geliĢmiĢ dokuma teknikleri ile “batik” gibi boyama tekniklerini getirdikleri görülmektedir. Tekstiller üzerinde etkili olan bir diğer geliĢme de Kore‟den yayılan Budizm olmuĢtur (Weir, 1994, s. 9-10).
Kültürel etkileĢimler içerisinde Çin‟den geldiği düĢünülen shibori teknikleride yer almaktadır. Nara Dönemi‟nde bağlama boyama terimi için “kokechi” kelimesi ile beraber “kyokechi” katlanmıĢ kumaĢların tahta bloklar arasında sıkıĢtırılarak boyanması ve “rokechi” batik gibi eriyik balmumu kullanılarak rezerve edilmiĢ boyamalar için kullanılmıĢtır. Helen Benton Minnich gibi birçok araĢtırmacı, bu terimlerin dilbilimsel olarak Çin kökenli olduklarını ortaya koymaktadır (Minnich, 1963).
13 Shōsō, merkezi veya bölgesel yönetim ve tapınaklarının bulunduğu büyük bir depo anlamındadır. Bunların bulunduğu alan da Shōsō-in olarak isimlendirilmektedir. Resmi olarak Japonya Nara‟da bulunan Tōdai-ji / Todaiji Tapınağı‟nın deposudur (Museum, 2015).
Sunny Yang ve Rochelle M. Narasin “Textile Art of Japan” kitabında Japon tekstil sanatını üç kategoriye ayırmakta ve bu sınıflandırma içerisinde yer alan boyanmıĢ tekstiller baĢlığı altında rezerve boyama tekniklerine yer vermektedirler. Altı gruba ayrılan boyanmıĢ tekstiller içerisinde aizome (indigo boyama), katazome (Ģablon boyama / stencil dyeing), tsutsugaki (serbest el rezerve patlı boyama), bingata ( Okinawa Ģablon boyama), yuzen (çok renkli rezerve patlı boyama) ve shibori (dikme ve bağlama rezerve boyama) yer almaktadır (Yang & Narasin, 1989). Japon tekstilleri içerisinde önemli bir yere sahip olan rezerve boyama teknikleri ise kendi içerisinde de gruplara ayrılmaktadır. Tarihi olarak ele geçen örnekler üzerinde yapılan incelemede ve yazılı kaynaklarda yukarıda belirtildiği gibi üç farklı rezerve boyama tekniğine rastlanmaktadır. Ancak bu tekniklerin dıĢında yaklaĢık iki yüz farklı shibori uygulamasının olduğu belirtilmektedir. Ürünlerin özelliklerine göre değiĢen metotlar arasında, geniĢ alanların desenlendirilmesinde shibori, orta geniĢlikteki alanlar için kanoka-shibori (kahverengi benekli, puantiyeli) ve küçük desenler için nakıĢ iĢlemi uygulanmaktadır (Harris, 2010, s. 147).
Kanoko shibori, kumaĢ üzerinde parmak uçları arasında sıkıĢtırılan küçük alanların iple bağlandıktan sonra boyanması ile elde edilen desenli kumaĢa ve yönteme verilen isimdir. Genellikle kadınlar ve çocuklar tarafından yapılan bağlama iĢlemi sonrasında kumaĢ, boyama banyosuna alınır, yıkanır, kurutulur sonra düğümler kumaĢın gerilmesi ile çözülür (Rein, 1995, s. 385 / ilk baskı 1889).
Ġlk örneklerine Heian Dönemi‟nde (794-1185) rastlanmaktadır. Bu dönem aynı zamanda shibori tekniklerinin de en yaygın kullanıldığı zaman olarak belirtilmektedir. Kanoko shibori desenleri ile Shoso-in Hazineleri‟ndeki kokechi örnekleri benzerlikler göstermektedir. Ancak bu tekniğin Momoyama Dönemi‟ne kadar önemli bir tasarım niteliği taĢımadığı da belirtilmektedir (Weir, 1994, s. 12). Desenlerin kumaĢ üzerinde bağlanması iĢlemi elle veya bağlama tezgahı ile yapılabilmektedir (Bkz. Fotoğraf 1.25).
Fotoğraf 1. 25: KumaĢ üzerine aktarılacak kanoko shibori deseni ve bağlama iĢlemi (Shibori, 2005)
Bomaki shibori olarak isimlendirilen bir diğer yöntem de bir merkez etrafına (silindir gibi) sarılan kumaĢın iple gergin bir Ģekilde bağlanarak rezerve alanlar oluĢturulması Ģeklinde tanımlanmaktadır. Bu yöntem içerisinde arashi shibori uygulamaları öne çıkmaktadır (Bkz Fotoğraf 1.26-1.27). Mame shibori (fasulye deseni), kumo shibori (örümcek ağı deseni) ve miura shibori (su dalgası deseni) de bağlama boyama teknikleri içerisinde yer alan shibori uygulamalarıdır.
Fotoğraf 1. 27: Arashi shibori ile desenlendirilmiĢ kumaĢ (Arashi Shibori, 2011)
Fotoğraf 1. 28: Miura Shibori yapımında kullanılan ucu çengelli iğne (Shibori, 2014)
g) Adire Oniko: Batı Afrika‟da Nijerya‟nın güneybatı bölgesinde yaĢayan Yoruba halkı
tarafından uygulanan tekniğe ve üretilen rezerve boyalı ürünlerin geneline “Adire” denilmektedir. Nijerya‟nın Ogun eyaletinde yaĢayan Egba halkı tarafından daha çok kullanılan adire tekstilleri, farklı rezerve boyama iĢlemlerini kapsamaktadır. Ġlk örnekleri XIX. yüzyılda ortaya çıkan adire tekstilleri, Yoruba halkının kültürel zenginliklerini gösterir niteliktedir. Ġndigo rezerve boyama olarak da isimlendirilen bu tekniklerde, mavi ve beyaz temel renklerdir. Bağlama boyama tekniği ve tekstil ürünleri “Adire Oniko” olarak isimlendirilmektedir. Bağlama iĢlemi, sonraları pamuk iplik kullanımına baĢlanmıĢ olsa da özellikle rafya ile yapıldığı için bu ismi almaktadır (Saheed, 2013, s. 11-12).
Adire üretimi bir aile geleneği olarak sürdürülmekte, ailenin kız çocuklarına ve erkek çocuklarının eĢlerine öğretilmektedir. Adire tekstillerinin ilk olarak ortaya çıktığı yer 19. yüzyılda pamuk üretiminin, dokumanın ve indigo boyamaların merkezi olan Abeokuta Ģehri olarak belirtilmektedir. Daha sonrasında XX. yüzyıl baĢlarında geniĢ ticaret ağı ile buradan Batı Afrika geneline Gana, Kongo ve Senegal‟e yayılmıĢtır (Saheed, 2013, s. 13).
Fotoğraf 1. 29: Adire oniko ile desenlendirilmiĢ indigo boyalı kumaĢ, 1960'lar, Ġbadani Nijerya (Adire
– Indigo Resist Dyed Cloth From Yorubaland, 2015)
1.1.1.2. SıkıĢtırma Rezerve Boyama Teknikleri
SıkıĢtırma rezerve boyama iĢlemi, kumaĢın istenilen Ģekilde (kare, üçgen, vb.) sonsuz olarak katlandıktan sonra iki plaka arasında sıkıĢtırılması iĢlemi olarak tanımlanmaktadır. Kullanılan plakalar düz olabileceği gibi tahta bloklar üzerine desenlerin oyulmasıyla da oluĢturulabilmektedir. Simetrik desenlerin elde edilmesine oldukça uygun olan bu yöntem, bölgelerin desen özelliklerine göre farklı Ģekillerde uygulanmaktadır. Zamandan tasarruf etmek ve üretim miktarlarının arttırılması amacı ile geliĢtirilen bu yöntemlerde, rezerve iĢlemi için hazırlanan bloklarının tekrar tekrar kullanılabilmesi önemli bir kolaylık olarak karĢımıza çıkmaktadır. Boyama sonrasında herhangi bir iĢleme gerek duyulmaması (düğümlerin açılması gibi) uygulama süresini oldukça kısaltmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken temel fark desenlendirilen veya düz plakalar arasında sıkıĢtırılan kumaĢların rezerve iĢlemleridir. Düz plakalar ile rezerve iĢleminde kumaĢ istenilen Ģekilde ve sayıda yalnızca iki
adet blok arasına sıkıĢtırılmaktadır. Ancak desenlendirilmiĢ blokların kullanımında, plaka sayısı kumaĢın özelliklerine göre değiĢmektedir. Ġstenilen desenlerin rezerve edilmesi için kat sayısı kadar plaka kullanılması gerekebilmektedir.
a) Jia Xie: Çin‟de kumaĢlara uygulanan sıkıĢtırma rezerve boyama tekniği olarak
karĢımıza çıkmaktadır. Ġlk olarak uygulanmaya baĢlandığı tarihlerin Qin ve Han Hanedanlıkları (MÖ 221- 220 yılları arası) dönemleri arasında olduğu düĢünülmektedir. Görsel olarak ilk örneklerine Dunhuang Bölgesi‟nde Mogao Mağaraları‟nda (Mogao Grottoes) rastlanmaktadır. Tang Hanedanlığı döneminde yapılan duvar resimlerinde bir bodhisattva14 üzerindeki çok renkli kumaĢta görülmektedir (Sun, 2012, s. 34).
Birbirinin simetriği olarak desenlendirilmiĢ tahta bloklar arasında sıkıĢtırılan kumaĢlar, desenlerin negatifinde boyanmaktadır. KumaĢ üzerindeki desenler, genellikle mavi zemin üzerine kumaĢın ham rengi yani beyaz bırakılarak oluĢturulmaktadır. Blokların yüzeyinde oluĢturulan desenler kumaĢta rezerve edilecek alanlar olarak görülmektedir. Desenlendirilecek kumaĢın en ve boy ölçülerine bağlı olarak blok sayıları değiĢmektedir. Bloklar üzerindeki desenler aynı olabildiği gibi katlara farklı desenli bloklar da konulabilmektedir.
Fotoğraf 1. 30: DesenlendirilmiĢ blok ile sıkıĢtırma rezerve boyama örneği (Rich, Hedstrom, Wada,
& Noble, 2010)
14 Bodhisattva, Budizm‟de kendini, tüm duyarlı canlıların gerçek aydınlanmaya ulaĢmasına yardımcı olmaya adamıĢ kiĢi (Chihmann, 2000, s. 7).
Tang Kraliyet ArĢivleri‟nde, sıkıĢtırma rezerve boyama tekniği, Ġmparator Xuanzong (712- 756) döneminde, imparatorun iyi niyetini kazanmıĢ yetenekli ve bilgili Liu Jieyu‟nun kız kardeĢi tarafından bulunmuĢtur (Zhao, 2015, s.454). Bir parçası imparatoriçeye gösterilmiĢ ve bunun üzerine Ġmparator Xuanzong saray içerisinde daha fazla miktarda üretilmesini emretmiĢtir. Ġlk zamanlarda sır gibi saklanan bu teknik, yavaĢ yavaĢ tüm ülkeye yayılmıĢ ve yaygınlaĢmıĢtır (Feng, 2010, s. 67). Fotoğraf 1.31 „de döneme ait, gaze kumaĢı üzerine beyaz zeminde üzüm bezemelerinin kullanıldığı bir sıkıĢtırma rezerve boyama örneği görülmektedir.
Günümüzde 10 m uzunluğunda ve 25 cm enindeki pamuklu el dokuması kumaĢlar onyedi blok arasında sıkıĢtırılarak istenilen desenlerde üretilmektedir (Tsang, 2005, s. 35). Çok renkli uygulamalarda, zemin dıĢındaki renklerin el ile uygulandığı bilinmektedir.
Fotoğraf 1. 31: Gaze üzerine sıkıĢtırma rezerve boyama, Astana, Turfan, Sincan Uygur Özerk
Bölgesi, erken Tang Hanedanlığı Dönemi (Feng, 2010, s. 68)
b) Ġtajime: Japonya‟da uygulanan sıkıĢtırma rezerve boyama iĢlemine verilen isimdir.
Kelime anlamı olarak “ita” tahta blok / levha ve “shime / jime” arasına sıkıĢtırmak, sıkmak anlamına gelmektedir (Wells, 2014, s. 154). “Kyokechi” olarak da bilinen bu uygulamada, kumaĢ düz veya desenlendirilmiĢ bloklar arasında yüksek bir basınçla sıkıĢtırılmaktadır. Bloklar üzerine açılan küçük deliklerden boyanın istenilen bölgelere ulaĢması sağlanmaktadır.
Shibori uygulamaları içerisinde farklı bir grup olan sıkıĢtırma rezerve boyamalar, ilk olarak Çin‟de uygulanmıĢ ve sonrasında Japonya‟ya yayılmıĢtır. Japonya‟da ağırlıklı olarak ipekli kumaĢlar kullanılmaktadır. Ġpekli kumaĢlar oldukça kaliteli ve ince olduklarından iki blok arasına sekiz kata kadar kumaĢ katlanıp boyama yapılabilmektedir.