Bağımlılık

Bağımlılık başlı başına bir konu olmakla beraber, bu tez çalışması içinde, ailede bağımlı birey varlığının çocuğu nasıl etkilediği konusu önem kazanmıştır. Bu bağlamada değerlendirme yapıldığında, çalışmada bağımlılığı tanımlamak gerekmektedir.

2018 yılında yayımlanan Türkiye Uyuşturucu Raporuna göre; Türkiye genelinde 2016’da 81.222 uyuşturucu olayı görülmüş, bu rakam %45,87 artarak 2017 yılında 118.482 olmuştur (Yalman, 2019).

Son yıllarda sigara, uçucu ve uyuşturucu madde, alkol, kumar bağımlılıklarının yanına internet, cep telefonu kullanımı, bilgisayar ve tablet kullanımı, sosyal medya bağımlılığı gibi kavramlar eklenmiştir. Bağımlılık yelpazesinin bu kadar genişlemesi bağımlık tanımının yapılmasını gerektirmektedir.

2.4.1 Bağımlılık nedir?

Literatürde bağımlılıkla ilgili tanımların madde bağımlılığı ile eşleştirilmiş olarak yapıldığı ancak son dönem çalışmalarda ise internet bağımlığı, bilgisayar kullanımına bağlı bağımlılık türlerinin de araştırma konuları olarak artmaya başladığı dikkat çekmektedir (Gününç ve Kayri, 2010; Çavuş ve diğ., 2016). Bağımlılık kavramında da alışkanlıktan bahsedilebilir, ancak; buradaki alışkanlık kişinin kendisini ve sosyal çevresini olumsuz olarak etkileyen fizyolojik ve psikolojik olarak kişinin davranışlarını kontrol etme yetisini kaybetmesine neden olan fiziksel ve psikolojik davranış kalıplarıdır (Bahar, 2018).

Bağımlılık başka bir deyişle; bireyin kullanmış olduğu maddeyi bırakmak istemesi ve bırakmak için çaba harcamasına rağmen, maddeyi bırakamaması, bırakma çabası içinde iken, yoksunluk belirtileri yaşaması, bireyin kullanmış olduğu maddenin zararlarını bilmesine rağmen, maddeyi kullanmaya devam

etmesi veya dozunu artırarak almaya devam etmesi diye de tanımlanabilir (Karaküçük, 2008).

Bağımlılık maddeye olabileceği gibi herhangi bir nesneye, kişiye veya bir varlığa duyulan ve kişi tarafından önlenmeyen istek, arzu ya da başka bir iradenin güdümü altına girme hali olup, patolojik bir davranıştır (Uzbay, 2009).

Madde kullanımı, maddeyi kullanan kişi dışında, kullanıcının dâhil olduğu çekirdek aileyi, ailenin içinde bulunduğu sosyal çevreyi, sosyal çevrenin oluşturduğu toplumu ve bu toplumun sahip olduğu kültürel yapı, ekonomik işleyişi de kapsayarak bütün olarak evreni etkiler (Doğan, 2001).

Amerikan Psikiyatri Birliği (APA) tarafından kullanılan ve en güncel referans kitap DSM-V bağımlığı tüm dünyada aynı şekilde anlaşır kılmak için tanımlamıştır.

2.4.2 DSM-V’e göre bağımlılık

APA “Ruhsal Bozuklukların Tanımsal ve Sayısal El Kitabı” olarak tanımlanan DSM-V (APA, 2013) tanı kitabında, bağımlılık, ‘madde ile ilişkili ve bağımlılık

bozuklukları’ adı altında toplanmış ve tanısına çekilme ve tolerans kavramları

eklenerek, bağımlılık tanımının madde bağımlılığı alanından çıkartılarak davranışı tanımlayan değerlendirme yapılması hedeflenmiştir (Uzun, Yıldırım ve Uzun, 2016).

DSM-5’e göre bireye bağımlı diyebilmek için tanı ölçütlerinden en az 2’sini bireyin bir yıl içinde tekrarlayarak göstermesi beklenir. Bunlardan 2-3 ölçüt göstermesi durumunda hafif, 4-5 ölçüt göstermesi orta, 6 ve yukarı ölçüt göstermesi ise şiddetli belirti olarak tanımlanır. (APA 2013; Güleç ve diğ., 2015 ).

Bu belirtileri içeren maddeler:

1. “İstendiğinden daha büyük ölçüde veya uzun süreli kullanım,

2. Maddeyi bırakmak veya kontrol altında tutmak için istek veya sonuç vermeyen çabalar,

3. Maddeyi elde etmek, kullanmak veya etkilerinden kurtulmak için gerekli etkinliklere çok zaman ayırma,

4. Madde kullanımı için çok büyük bir istek duyma veya kendini zorlanmış hissetme,

5. Tekrar eden kullanım sonucu sorumluluklarını yerine getirememe, 6. Olumsuz etkilerine rağmen kullanıma devam etme,

7. Kullanımdan dolayı günlük etkinliklerin bırakılması veya azaltılması, 8. Tehlikeli olabilecek durumlarda dahi kullanmaya devam etme,

9. Olumsuz bedensel veya ruhsal etkilerinin bilinmesine rağmen kullanmayı sürdürme,

10. Maddeye tolerans gelişmiş olması

 İstenen etkinin ortaya çıkması için artan madde gereksinimi

 Aynı miktarda maddenin sürekli kullanımı sonucu etkisinin azalması

11. Yoksunluk belirtileri (Bulantı, uykusuzluk, kusma, sinirlilik, bunaltı, huzursuzluk, saldırganlık, ishal, terleme, titreme, kas sızıları, ateş vb.). Her madde yoksunluk belirtisi göstermez” (APA. 2013).

2.4.3 Bağımlılık çeşitliliği

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), DSM-V’e göre tanımlanmış ve diğer tanımlamalara göre bireyin bağımlılık geliştirebileceği nesneler ve maddelerin neler olduğunu belirtmiştir (Çizelge 2.1).

Çizelge 2.1:Tanımlanan bağımlılık türleri (NP AMATEM).

Kullanım Türlerine Göre Bağımlılık

DSÖ’ne Göre Madde Bağımlılığı Türleri

DSM-5’e Göre Madde

Bağımlılığı Türleri Davranışsal Bağımlılık Türleri

Teknoloji Opiat Tipi Bağımlılık Alkol _{İnternet Bağımlılığı} Alkol Alkol, Barbütürat,

Benzodiazepin Tipi Bağımlılık

Kafein Kumar Bağımlılığı

Kumar Esrar Tipi Bağımlılık Kenevir (Esrar) _Alışveriş

Bağımlılığı

Kokain Kokain Tipi Bağımlılık Halisünojenler (LSD, Meskalin, Fensiklidin vb.)

Seks Bağımlılığı

Tütün Uyarıcı Tipi Bağımlılık Uçucular (Tiner, Benzin, Gazolin, Bali, vb)

İlişki Bağımlılığı

Sigara Halusinojen Tipi Bağımlılık

Opiatlar (Morfin, Eroin, Kodein, Metedon vb.)

Yeme Bağımlılığı

Taş Solunan Çözücü Tipi Bağımlılık

Dinginleştirici, Uyutucu, ve Kaygı Gidericiler (Diazepem, Klorazepat vb.)

Eroin Tütün Tipi Bağımlılık Uyarıcılar (Amfetamin, Ekstazi, Kokain vb.)

Ekstazi Tütün

Uçucu Madde Diğer Bilinmeyen Maddeler Amfetamin

Metamfetamin Eş bağımlılık Alışveriş Bağımlılığı

Çizelge 2.1:(devamı)Tanımlanan bağımlılık türleri (NP AMATEM).

Kullanım Türlerine Göre Bağımlılık

DSÖ’ne Göre Madde Bağımlılığı Türleri

DSM-5’e Göre Madde Bağımlılığı Türleri Davranışsal Bağımlılık Türleri Çocuk Gençlerde Madde Bağımlılığı Seks Bağımlılığı Esrar Opiat İlişki Bağımlılığı 2.4.4 Bağımlılık ve çocuk

Lise öğrencilerinin madde bağımlılığı profilleri üzerine yapılan bir çalışmada, öz yeterliliği düşük olan, herhangi bir hastalığı olan, meslek liselerinde okuyan, parçalanmış aileye mensup olan, eğitim düzeyi düşük babaya sahip olan okul yaşantısından memnun olmayıp aile ilişkileri sağlıksız olan ve akademik başarısı düşük olan 17 yaş ve üzerindeki gençlerin maddeye başlama risklerinin yüksek olduğu saptanmıştır (Uzun, 2017).

Kahramanmaraş il merkezinde lise son sınıf öğrencileri ile madde bağımlılığı ve etkileyen faktörler üzerine yapılan çalışmada; babası sigara içen çocukların içmeyen öğrencilere göre istatistiksel olarak daha çok sigara içtiği görülmüştür. Babası herhangi bir okuldan mezun olmayanlar daha yüksek oranda maraş otu kullanmaktayken, maraş otu bağımlısı olanların psikolojik ilaç kullanımlarının bağımlı olmayan gruba göre istatistiksel olarak yüksek olduğu bulunmuştur. Aynı çalışma, aile bireyleri alkollü içki kullanımı olan öğrencilerde alkol kullanımının diğer öğrencilere göre yüksek olduğunu göstermiştir (Ersoy, 2015).

Çocuklarda ve gençlerde madde, alkol, sigara kullanımı dışında teknolojinin hızlı gelişimiyle bilgisayar kullanımına bağlı bağımlılık türlerinin de ortaya çıktığını görülmektedir. Bu bağımlılık türlerinden bazıları internet kullanımı bağımlılığı, internette oyun bağımlılığı, internet kafe kullanım bağımlılığı, sosyal medya kullanım bağımlılığıdır. Bu bağımlılık türleri DSM-4’te tanımlanmamıştır. Ancak; revizyon olan DSM-5’te ise, internet oyun oynama bozuklukları (internet gaming disorder) ifadesinin yer aldığı görülmektedir (Güleç ve diğ., 2015).

Günümüzde çocuklar ve gençler arasında yaygın bir şekilde bilgisayar kullanımına bağlı olarak, internet ve oyun bağımlılığı görülürken, aynı tanımda buna bağlı olarak da dijital ve siber suçların oluştuğu ve bunların artmakta olduğu görülmektedir. Eğer internet kullanımı konusunda ailelerin gençler ve çocuklar üzerinde kontrol

mekanizmaları gelişmemişse, bu çocuk ve gençler internetten olumsuz şekilde etkilenmektedir (Bölükbaş, 2003).