BÖLÜM: RUS İDARESİ ALTINDAKİ SARIKAMIŞ’TA MİMARİ YAPILAŞMA YAPILAŞMA

1877’de Osmanlı-Rus savaşıyla Kars’ı kuşatan Ruslar, özellikle bölgeyi ele geçirmek, savaşı geniş alana yaymak ve kendi emellerine ulaşmak amacıyla ikinci bir cepheyi Rumeli’de açarlar. Rumeli cephesindeki savaş, 3 Mart 1878 tarihinde Ayastefanos (Yeşilköy) antlaşması ile son bulur. Bu antlaşmanın 19. maddesinde Sarıkamış’ında dâhil olduğu Kars, Ardahan, Batum, Artvin, Doğubayazıt ve Eleşkirt sancakları savaş tazminatı olarak Rusya’ya verilmiştir. 1877-1878 Osmanlı- Rus savaşları sonucunda yaklaşık 40 yıl süren işgal döneminde Rusların elinde kalan Sarıkamış Garnizon bir kent olarak Sarıkamış köyünün⁹ kuzeydoğusunda, Kars Çayı kenarında askeri amaçlarla inşa edilmiştir (Sevindi, 2001, s. 317; Arslan ve Altın, 2015, s. 144 ).

Sarıkamış’ın özellikle Ruslar tarafından doğu-batı doğrultusunda inşa edilmesinin temel sebebi, bölgenin fiziki konumu yani kuzey ve güneyinin büyük dağlarla çevrili olmasından kaynaklanmaktadır (Topaloğlu, 2008, s. 197-198; Kırzıoğlu ve Yazıcı, 1999, s.73; Demir, Alım, 2016, s.249; Sevindi, 2001, s. 342). Rusların uygulamış olduğu ızgara plan şeması, şehrin dikey yönde gelişmesini sağlamış, bu gelişim sadece Sarıkamış merkezde sınırlı kalmamış, Ayastefanos Antlaşmasıyla sınır kabul edilen Süngütaş’a kadar devam etmiştir (Sevindi, 2001, s. 342) (Harita 4).

9

Türklerin hâkimiyetinde olan Sarıkamış, bugünkü yerleşim yerinin kuzeydoğusundaki, (Osmanlı tahrir defterlerinde Sarı-Kamuşlu olarak geçen) Yukarı-Sarıkamış Köyü’dür.

47 Harita 4:

Sarıkamış-Erzurum arasındaki sınır bölgesi Süngütaşı.

Kaynak:

(https://www.harita.gov.tr/urun-160-1-200-000-olcekli-birinci-dunya-harbinde-sarikamis-harekati-plastik-kabartma-haritasi-.html)[ErişimTarihi:03 Ocak 19].

Bölgede kalıcı olmak isteyen Ruslar bir kent için özellikle gerekli olan ulaşım hattının inşasına önem vererek Sarıkamış’ta Transkafkasya demiryollarının Anadolu topraklarındaki ikinci aşaması olan Kars-Sarıkamış dekovil hattı inşasına, 1892 yılında başlamıştır (Badem, 2010, s. 230-234; Ortaylı, 1978, 346; Sevindi, 2001, s. 318). Ticari amaçtan çok askeri amaçlar planlanarak gözetilmiş ve bu nedenlerden dolayı iki ray arasındaki mesafe 75 cm tutulmuştur (Yavuz vd, 2014, s. 570; Yavuz ve Tavukçu, 2012a, s. 569; Yavuz ve Tavukçu, 2012b, s. 295; Kobro, 1989, s. 235-236).

1892 yılında tamamlanarak işletmeye açılan demiryollarına bağlı olarak yapılaşmaya gidilmiştir. Bu amaçlarla inşa edilen Sarıkamış İstasyon binası, şehir merkezinin yaklaşık 1.15 km kuzeybatısında10 yer almaktadır. İki bölümden meydana gelen yapı, dikdörtgen tabanlı bir plana sahiptir. İstasyon binasının kuzeydoğusunda iki katlı, iki lojman binasına yer verilmiştir. Dikdörtgen tabanlı plana sahip olan yapıların kuzeyinde-güneyinde çıkmalara yer verilmiştir. Kuzeydeki çıkmalar bina giriş kapıları,

10 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

48

güneydekiler doğu-batı kanatlarda meydana gelen çıkmalar birer oda, bu iki çıkma arasındaki boşluklar ise ahşap balkonlar ile değerlendirilmiştir. İstasyon binasının yaklaşık 280 m batısında¹¹, dikdörtgen tabanlı, iki girişe sahip, batısı doğuya göre uzun tutulmuş lokomotif binasına yer verilmiştir. Sarıkamış, İstasyon Lokomotif binasının yaklaşık 250 m batısında,¹² dikdörtgen tabanlı formda, Motor Atölyesi, bu yapının yaklaşık 295 m güneybatısında¹³ ise Sarıkamış İstasyonu Revizörlük binaları bulunmaktadır. Kaydırmalı olarak dikdörtgen tabanlı formda, geniş bir alana yayılan, vagon tamir ve bakımının yapıldığı bu yapılar toplamda, on binadan oluşur.

Döneme ait kent planlamasının genel özelikleri (ızgara plan), yapıların planlamasında da karşımıza çıkmaktadır. Askeri yapılardan, Doğu Lojmanları içerisinde yer alan yapılar bir birini dik kesen caddelerle oluşturulan yerleşim alanı ve arazi şekillerine paralel olarak dikdörtgen tabanlı planda tasarlanmıştır. Yapıların en önemli özellikleri, sokak boyunca, sıralı olarak inşa edilmiş olmalarıdır. Lojmanlarda Volta döşemelerin¹⁴ kullanılması, oda genişliklerinin de belirlenmesine neden olmuştur. Isınma sistemi olarak peç’ in kullanılması iç planlamayı da buna göre şekillendirerek yapı içinde iç içe açılan odaların tasarlanmasına neden olmuş, bu durum iç içe açılan odalarda ısı sirkülâsyonunu daha verimli hale getirmiştir. Doğu lojmanları bünyesinde bulunan yapılardan on ikisi iki katlı, biri ise tek katlı olarak inşa edilmiştir. Batı lojmanlarında da benzer özellikler söz konusu olsa da batı lojmanları bünyesinde yer alan yapıların büyük kısmı tek katlı olarak tasarlanmıştır. Askeri Hastane bünyesinde inşa edilen yapılara baktığımızda ise yapı topluluğunun merkezinde konumlanan Askeri Hastane kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen tabanlı formda, iki katlı olmasına rağmen binanın, merkezinde doğu tarafa yaklaşık 11m’lik, kollarında da yaklaşık 6,5 m’lik

11 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

537h,0t,0r[Erişim: 13 Ocak 2019].

12 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

537h,0t,0r[Erişim: 13 Ocak 2019].

13 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

537h,0t,0r[Erişim: 13 Ocak 2019].

14

Çelik kirişler arasında normal tuğlaların tonozcuk şeklinde örülmesiyle elde edilen eski bir çeşit döşeme. Volta döşemelerde kemer açıklığının 1/3’ünden büyük olamaz. Bilgi için bkz. Hasol, 2010, s.149.

49

taşıntı yapması göz önüne alındığında yapının planı, orta kısımda bir gövde ve iki koldan oluştuğu görülmektedir. Hastanenin doğusundaki yapıların biri kare tabanlı, ikisi

dikdörtgen tabanlı form sergilerken askeri hastanenin batısında yer alan iki lojman da dikdörtgen tabanlı formda olup tek katlıdır. Askeri Cezaevi olarak kullanılmış olan ve şehir merkezinin kuzeyinde yer alan yapı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen tabanlı formda ve tek katlıdır. Plan açısından ele aldığımız askeri yapılardan Doğu Lojmanları içerisindeki on iki yapıya ilaveten Askeri Hastane binası ve batı lojmanları içerisinde on bir yapı iki katlı olarak inşa edilirken diğer yapıların tamamı tek katlıdır. Rus döneminde askeri amaçlarla inşa edilen, Türk döneminde ise okul olarak kullanılan binaları incelediğimizde, yapılarda tek tip plan düzeni söz konusu değildir. Yapılar her ne kadar giriş cephelerinde dikdörtgen tabana iseler de diğer cephelerinde birer ek bölüm ile dikdörtgen taban formlarının bozulduğu görülmektedir. Askeri amaçlı, farklı işlevlerde inşa edilen yapılarda, cephe özellikleri bakımından benzerlikler ve farklılıklar mevcuttur. Yapılar eklektik bir üslup ile gerçekleştirilen cephe düzenleri bakımından değerlendirildiğinde, bu binaların en büyük ortak özelliği yapılarda çıkmalara yer verilmesidir. Cephelerdeki hareketlilik, sadece kapılardaki çıkmalar, parapetler ve pencerelerle sağlanmıştır. Yapı cephelerindeki diğer bir ortak özellik de köşelerde ve kapı kenarlarında, dıştan dışa 37 x 94 cm, içten içe 27 x 83 cm ölçülerinde, bire bir buçuk şeklinde yerleştirilen rustik taşların kullanılarak cephelerdeki hareketliliğin sağlanmasıdır. Ayrıca yapıların cepheleri saçak altlarında ve sağır tutulan cephelerde kat silmeleri ile bölünerek cepheler hareketlendirilmiştir. Cephelerdeki bu özelliklerin dışında, pencerelerin dar ve uzun tutulmaları, pencerelerin kilit taşlarının ileri doğru taşırılıp farklı bir renkte boyanması, cephelerin kanat uçlarında çıkıntı yapan bölümlere yer verilmesi bakımından benzerlik gösterir. Bu özellikler yapının giriş bölümünde, özellikle cadde, sokak ve raylara bakan tarafında uygulanmıştır. Çıkıntı yapan bu bölümün orta kısmı, ahşap balkonlarla ya da dolgu malzemesi kullanılarak yüksek bir platforma dönüştürülür ve bu uygulamalarla cepheye abidevi bir hava katılır. Cephelerdeki bütün bu hareketlenmeyi sağlayan en önemli unsur ise gözenekli ve boşluklu yapısıyla kolay işlenen, halk dilinde kevek taşı olarak ta bilinen andezit taşının kullanılmasıdır.

50

Ruslar askeri amaçlı yapılara önem verse de bir kentin olmazsa olmazı olan dini yapılar da inşa etmişlerdir. İbadet yapıları içerisinde yer alan ve halk arasında Yanık Kilise olarak adlandırılan yapı, Sarıkamış Kaymakamlığı’nın 68 m güneydoğusunda Gaziler Kolordu Caddesinde bulunmakta; doğu-batı doğrultusunda bazilikal plan sahip olup içeriden tek nefli iken, dışa 3 nefli olarak yansıtılmıştır. Yan kanatlar alçak, orta bölüm ise yüksek tutularak yapıya 3 nefli görünüm kazandırılmış, apsis kısmı ise içten yuvarlak olup dışa beş köşeli olarak taşıntı yapmıştır. Dini yapılarda cephe düzenine baktığımızda daha gösterişli bir cephe düzen; ile karşılaşıyoruz. Rusların barınması amacıyla tasarlanan sivil yapılar da önemli bir yere sahiptir. Sarıkamış’ta ikisi Köşk, diğer ikisi ise şehir merkezinde bulunan ve iki katlı olarak tasarlanan sivil mimari örnekleri vardır. Şehir merkezindeki yapılardan ilki; Milli Eğitim deposu olarak kullanılan yapının yaklaşık 8 m kuzeybatısında¹⁵ bulunan dikdörtgen planlı ve iki katlı olarak inşa edilen yapılardır. İkinci yapı da tıpkı bir önceki gibi Şehit Kemal Mutlu Caddesi üzerinde, Milli Eğitim deposu olarak kullanılan yapının yaklaşık 173 m kuzeybatısında16 yer almaktadır. Dikdörtgen tabanlı ve iki katlı olarak tasarlanan yapının alt katları dükkân, üst katları, depo olarak kullanılmaktadır. Çar Köşkü ise şehir merkezinin yaklaşık 1.52 km güneybatısında17 yer almaktadır. İki köşkten oluşan yapılardan Çar Köşkü, batıda olup doğu-batı istikametinde inşa edilen köşk, dikdörtgen tabanlı planda inşa edilmiştir. Giriş, kuzey cepheye bakar. Kanat kısımları, kuzey ve güney cephede dikdörtgen plandan dışa taşıntı yapacak şekilde inşa edilmiştir. Bu bölümlerin girişi, hem kuzey, hem de güney cepheden sağlanmaktadır. Ana köşk yapısının takriben 44 m doğusunda,¹⁸ Av Köşkü olarak nitelendirilen yapı yer alır. Bu yapı da ana köşk yapısı gibi dikdörtgen tabana oturmaktadır. Köşkün kuzey cephesinde

15 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

537h,0t,0r[Erişim: 13 Ocak 2019].

16 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

537h,0t,0r[Erişim: 13 Ocak 2019].

17 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

537h,0t,0r[Erişim: 13 Ocak 2019].

18 Google Earth Mesafe ve Alan Ölçümü

https://earth.google.com/web/@40.3330153,42.59437079,2093.73149387a,79.30171004d,35y,183.01779

51

tamamen çantı¹⁹ sistemiyle inşa edilmiş iki giriş kapısı bulunurken, güneydeki birbirine paralel ölçülerde iki kapı ise günümüzde kapatılmıştır. Sivil yapılarda (köşk yapıları hariç tutulursa), cadde ve sokaklara bakan ana giriş cepheleri, diğer cephelere oranla daha gösterişlidir. Bu yapıların cephelerinde, dikdörtgen büyük pencere ve kapılar ile doluluk boşluk medyana getirerek hareketlilik sağlanmıştır. Bu yapılarda da kat silmelerine ek olarak derz boşluklarının geniş tutulması, pencere kilit taşlarının ileri doğru taşırılması ve giriş cephelerine demir payandalar ile taşınan balkonların yerleştirilmesi, cepheleri hareketlendiren diğer unsurlardır. Köşklerde cephe düzenine incelediğimizde, Çar Köşkü’nün giriş cephesi gösterişli olup kanat uçlarında ve orta bölümde dışa taşkın bir şekilde ele alınmıştır. Orta bölüm, düzgün kesme taştan inşa edilmişken, ileri taşırılan kanat kısımları çantı denen 15-20 cm çapında yontulmuş ağaç tomruklarının alt ve üst kısımlarının, düzeltilmiş köşelerde birbirine geçmesiyle oluşturulmuştur. Cephe hareketliliği, özellikle giriş cephesinde dikkat çeker. Dar, üçgen alınlıklı pencereler ve yuvarlak pencere formları ile cephedeki tekdüzelik kırılmıştır. Benzer uygulamalar Av Köşk’ünde de karşımıza çıkmaktadır. Sarıkamış’taki Rus dönemi yapılarında iki farklı çatı tipi uygulanmıştır. Bunlar beşik ve kırma çatıdır.

19 Ormanlık bölgelerde ağaç gövdeleri üst üste yığılarak yapılan (ev). Bu tür yapı içi 15-20 cm çapındaki ağaç tomrukları, alt ve üstleri düzenlenerek birbiri üstüne yerleştirilir. Köşeleri birbirine bağlanan duvarların üstüne ağaçlı, topraklı düz dam ya da eğimli çatı yapılır. Bilgi İçin bkz. Hasol, 2010, s.113.

52