Allah'ın varlığı, birliği ve peygamber göndermesinin imkanı, Sıfatlar ve Rü'yetullah meselesi incelenmiştir. İkinci Bölüm, Esmâ ve Ahkâm ile ilgili meselelere ayrılmıştır.
Bu başlıklarda Mâturîdî düşünce sisteminin önemli unsurlarından birisi olan iman, mürtekib-i kebîre'nin durumu, şefaat ve ilgili meseleler karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Üçüncü Bölüm'de ise, bilgi edinme yolları ile insan fiilleri ve fiiller kapsamına giren kazâ, kader, ecel, ve rızık gibi konular ele alınmaktadır.
Bu konuyu seçme amacımız, Mâturîdî ve Nesefî'nin görüşleri arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Başka bir ifadeyle Maturidilik içinde özel bir yeri bulunan Nesefî'nin görüş ve düşüncelerinin, Mâturîdî'yle arasındaki uyum, benzerlik ve farklılıkların neler olduğunu tespit etmektir. Bu çerçevede Kitâbü't-Tevhîd ile Bahru'l-Kelâm ve Kitâbü't- Temhîd'den hareketle kelamî sorunlarla ilgili Mâturîdî ve Nesefî'nin görüşlerini tespit etmeye ve daha sonra her ikisinin bakış açılarını karşılaştırmalı bir şekilde incelemeye çalıştık. Ayrıca Nesefî'nin, mezhep imamı olarak nitelediği Mâturîdî'ye ne kadar sadık kaldığını, ne gibi yeni fikirler ileri sürdüğünü ve Mâturîdî'yle benzeştiği ve ayrıştığı noktaları tartıştık. Ancak görüşlerin karşılaştırılmasında Mâturîdî'nin Kitâbü't-Tevhîd
2
ile Nesefî'nin Bahru'l-Kelâm ve Kitâbü't-Temhîd eserlerini esas aldık. Çünkü Mâturîdî ve Nesefî'nin arasındaki ilişkinin bütün yönleriyle ele alınması böyle bir çalışmanın kapsamını aşmaktadır.
II. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI
Araştırmamız'da Mâturîdî (ö. 333/944) ve Nesefî (ö. 508/1114) arasındaki fikrî ilişkiyi ortaya koyan klasik kaynaklar ve modern çalışmalardan yararlanılmıştır.
Özellikle Mâturîdî'nin Kitâbü't-Tevhîd ve Nesefî'nin Kitâbü't-Temhîd li Kavâidi't-Tevhîd ile Bahru'l-Kelâm fi Akaid-i Ehli'l-İslâm eserleri birinci el kaynak olarak kullanılmıştır. Mâturîdî'nin Kitâbü't-Tevhîd eseri kelam alanında yazılan ilk sistematik kitaptır. Aynı zamanda Mâturîdî akidesinin temel kaynağı olarak kabul edilir. Mâturîdî, bu eserinde İslam'ın tevhid eksenli uluhiyet doktrinini merkeze yerleştirmiştir. Kendi dönemindeki dini akımlara ve başta Mu'tezile olmak üzere diğer mezheplere ciddi eleştiriler yöneltmiştir.1 Ancak Kitâbü't-Tevhîd, anlaşılması zor ve muğlak ifadeler barındırmasından dolayı birtakım zorluklar içermektedir.2 Mâturîdî, Kitâbü't-Tevhîd eserinde İslâm mezheplerine yönelttiği eleştiriler üzerinden görüşlerini aktarmaya çalışmıştır. Eserin muhtevası yazıldığı döneme göre sistematiktir, ancak bazı konulardaki bilgiler düzensizdir. Çalışmamızda Kitâbü't-Tevhîd'in üslubu nedeniyle bazı fikirlerin anlaşılmasında karşılaştığımız zorlukları Mâturîdî'nin kaleme aldığı ve Kitâbü't-Tevhîd ile arasında bilgi yönünden uyum bulunan Te'vilatu'l-Kur'an3 adlı eserden faydalanarak en aza indirgemeye çalıştık.
1Şaban Ali, Düzgün, ''İmâm Mâturîdî ve Semerkant Bölgesinde Ana Düşünce'' Kelam El Kitabı, ed:
Şaban Ali Düzgün, Grafiker yay., Ankara, 2012, s. 165.
2Ebû Mansûr el- Mâturîdî, Kitâbü't-Tevhîd Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu, İsam yay., İstanbul, 2016, s.
26.
3 Te'vîlâtu'l Kur'ân; Mâturîdî'nin kaleme aldığı Kur'ân-ı Kerîm tefsiridir.Mâturîdî bu eserini hem nakli hem de akli ve dilbilimsel bilgileri kullanarak dirayet metoduyla yazmıştır. Detaylı bilgi için bkz;
Topaloğlu, Bekir, '' Te'vîlâtu'l- Kur'ân'', DİA, 2012, c. 41, s. 32-33.
3
Nesefî'nin Kitâbü't-Temhîd eserinden diğerlerine göre daha çok yararlanılmıştır.
Tabsıratu'l Edille'nin özeti niteliğinde olan Kitâbü't-Temhîd, Mâturîdî'nin görüşlerinin özetlendiği bir eserdir. Nesefî'nin Bahru'l-Kelâm'ı ise, Maturidilik açısından Kitâbü't-Tevhîd'den sonra ikinci derecede önemlidir. Bu eserin iki çevirisi bulunmaktadır.
Birincisi Cemil Akpınar tarafından 1977 yılında tercüme edilmiştir. İkincisi ise Ramazan Biçer tarafından 2010 yılında tercüme edilmiştir. Ancak Ramazan Biçer tarafından tercüme edilen metinde bulunan olumsuz noktalar sebebiyle kaynak olarak Cemil Akpınar çevirisini kullandık.4
Çalışmamızda birinci el kaynak olarak Kitâbü't-Tevhîd, Kitâbü't-Temhîd, Bahru'l-Kelâm adlı eserlerden hareket etmekle beraber zaman zaman Te'vilatu'l- Kur'an ile Tabsıratu'l-Edille isimli eserlere de başvurduk. Bunun yanı sıra Mâturîdî ve Nesefî hakkında yapılan çağdaş araştırmalardan yararlanmaya çalıştık. Çağdaş araştırmalarda genellikle belli bir konu üzerinden Mâturîdî ve Nesefî'nin görüşleri ele alınmıştır.
III. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Mezhep, sözlükte ''gitmek'' anlamına gelen ''zehebe'' kökünden türetilmiş, görüş, anlayış, farklı tutum, gidilen yol anlamlarına gelmektedir. Terim olarak ise mezhep, ''siyasî ve itikadî amaçlarla vücud bulmuş şahıslar veya fikirler etrafındaki zümreleşmeler'' demektir. Belli şahısların veya toplulukların İslam hakkındaki görüş, yorum ve anlayış farklılıklarıdır.5 Mezhepler kendi içinde itikadî ve fıkhî olmak üzere iki kısımdır. Temelde mezhepler dinin anlaşılma biçimleridir. Her mezhebî oluşumun arka planında siyasî, içtimaî, iktisadî, coğrafî ve tarihî sebeplerin belirleyiciliği söz
4 Ramazan Biçer'in tercüme ettiği çalışmadaki olumsuz noktalar şu akademik çalışmada dile getirilmiştir.
Bkz. Kalaycı, Mehmet, ''Ramazan Biçer (çev.) Mâturîdî Akaidi (Bahru'l- Kelam Tercümesi'', AÜİFD., 2014, c. 55, sy.1.
5Kutlu, Sönmez, Mezhepler Tarihine Giriş, İstanbul, 2013, Dem Yayınları, s. 10, İlyas, Üzüm, ''mezhep'', DİA, 2004, c. 29, s. 526.
4
konusudur. 6Mezhep altında toplanan bütün beşerî oluşumlar, İslam Mezhepleri Tarihi’nin konusudur. İslam Mezhepleri Tarihi, bu mezheplerin nasıl, nerede ve hangi şartlar altında oluşuğunu ve kurumsallaşma süreçlerini, bu süreçlere etki eden etkenleri araştırır.7
Her mezhebin ortaya çıkmasına sebep olan koşullar farklılık gösterir.
Dolayısıyla her mezhebin fikirleri de kendine özgü bir nitelik taşımaktadır. Bu sebeple herhangi bir kişinin görüşlerini incelerken hangi mezhepten etkilendiğini anlamak için, süreç takibi yoluyla kendi eserlerine başvurmak gerekmektedir. Bu şekilde bilimsel bir araştırma yapmanın ilk ve öncelikli şartı, ele alınan problemin sebep-sonuç ilkesi ışığında süreçlerinin doğru ve tarafsız şekilde incelenmesidir.8Ayrıca ortaya çıkan fikirlerin hangi zaman ve ortamda, hangi olaylar ve sebeplerle ilişkili olarak doğduklarını tespit etmek için fikir-hadise irtibatı üzerinde durulmalıdır.9 Geçmişte olup bitenleri anlamak ve açıklamaya çalışmak bize ulaşan veriler sayesinde mümkün olur.
Ancak geçmişten günümüze ulaşan her türlü belge ve bilginin birkaç kez inşa sürecine maruz kaldığı göz ardı edilmemelidir.10 Bu nedenle süreç olgusuna dikkat ederek kavramların ve olayların doğru anlaşılmasına gayret gösterdik. Çalışmamızın hareket noktası her ne kadar fikirler üzerinde yoğunlaşmayı gerektirse de bu fikirlerin nasıl ve hangi koşullarda ortaya çıktığını anlamaya ve Mâturîdî ile Nesefî'nin yaşadığı dönemler arasındaki geçen yaklaşık iki asırlık süreyi göz ardı etmemeye çalıştık. Bu bağlamda Mâturîdî'nin karşıt gruplara yaptığı eleştirilerin Mu'tezile üzerinde yoğunlaşmasının sebebi ile Nesefî'nin eleştirilerinde özellikle öne çıkan belli bir karşıt grubun olmayışı daha kolay anlaşılacaktır.
6 Onat, Hasan, Türkiye'de Din Anlayışında Değişim Süreci, İstanbul, 2006, Endülüs Yay., s. 158.
7 Onat, Hasan-Kutlu, Sönmez, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Ankara, 2012, Grafiker Yay., s. 20-21.
8 Bilimsel Yöntem tanımı ve süreçleri hakkında geniş bilgi için bkz: Karasar, Niyazi, Bilimsel Araştırma Yöntemi, 2012, Nobel yay., s. 12-13.
9http://www.hasanonat.net/index.php/98-mezhep-kavram-ve-mezheplerin-dogus-sebepleri#
10Onat, Hasan, ''İslam'ı Anlamada Yöntem Sorunları'', Gelenek ve Modernite Arasında İslam Yorumları, 2017, s. 51.
5
Yöntem, insanın aklıyla güvenilir bilgiye ulaşmak için takip ettiği bir yoldur.11 İslam Mezhepleri Tarihi, İslam Bilimleri alanında kendine özgü yeri ve yöntemi bulunan bir disiplindir. Temel amacı bilimsel bilgiyi ortaya koymak olan İslam Mezhepleri Tarihi alanı mezhepleri ve düşüncelerini kendi dönemleri içerisinde değerlendirerek tarihi gerçeklik zemininde yeniden inşa etme sürecidir. Bu süreç işletilirken Kelam ve Tarih kaynaklarından faydalanmak kaçınılmazdır. Ancak İslam Mezhepleri Tarihi alanının özgünlüğü süreçleri göz ardı etmemesi ve objektif bir yaklaşım benimsemesiyle öne çıkar.12
Araştırmamızda Maturidilik mezhebinin ortaya çıkmasına fikirleriyle öncülük eden ve kurucusu olan İmâm Mâturîdî (ö. 333/944)’nin görüşlerini en iyi anlayan ve sistemleştiren Ebu'l-Muîn en-Nesefî'nin (ö. 508/1114) görüşleri arasındaki ilişkiyi incelerken karşılaştırma yöntemini kullanacağız. Nesefî'nin imam olarak kabul ettiği Mâturîdî'den ne kadar ve nasıl etkilendiğini anlamak için bize ulaşan birincil kaynaklara başvuracağız. Bilimsel bir çalışma açısından önemli olan kaynak kritiğine özen göstererek öncelikle Bu sebeple Maturidilik mezhebinin kendi kaynaklarından yararlandık. Bir eseri doğru ve tarafsız anlamanın yolu yazarını ve yaşadığı dönemin şartlarını bilmekten geçmektedir. Çünkü her insan yaşadığı dönemin sosyal, siyasal ve kültürel şartlarından bağımsız kalamaz Bu nedenle faydalandığımız eserlerin yazıldıkları dönemin şartlarını göz ardı etmeden anlamaya gayret gösterdik. Ayrıca yazarın, eserini hangi amaçla ve eğilimle yazdığı önemlidir. Bu açıdan bakıldığında Mâturîdî'nin Kitâbü't-Tevhîd eseri ile Nesefî'nin Kitâbü't-Temhîdli Kavâidi't-Tevhîd ile Bahru'l-Kelâm fi Akaid-i Ehli'l-İslâm eserleri arasındaki fark oldukça önemlidir.
Mâturîdî eserini yaşadığı dönemdeki karşıt gruplara (özellikle tehdit olarak gördüğü
11Onat, ''İslam'ı Anlamada Yöntem Sorunları'', s. 55.
12Onat, Hasan-Kutlu, Sönmez, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı, s. 25-26.
6
Mu'tezile'ye) cevap niteliğinde savunmacı bir yaklaşımla kaleme alırken Nesefî'nin böyle bir amacı olmadığını görmekteyiz.
7