Ayagka Tegimlig

Ayagka Tegimlig, Eski Uygur Türkçesi metinleri için saygı bildiren çok özel bir tabirdir. “Saygıdeğer, hürmete lâyık, saygıya değer” anlamlarına gelmektedir. İfade sıfat yapmaktadır fakat bir kalıp sözdür.

Erdal, isimlerin yönelme durumu ile birleştiğini, (2004: 335) täg- fiilinden, fiilden isim yapma eki -(X)ml(X)g eki ile türemiş olan sözcüğün ismin yönelme durumu (ayagka tägimlig “saygıdeğer”, alkışka tägimlig “övgüye değer”, eki didimka tägimlig “iki taca değer”, mıŋ ögmäkkä tägimlig “bin övgüye değer”) ile birleşerek bu biçimi ile Uygurcada bir edat olarak kullanıldığını savunur. (Akt: Ayazlı, 2019: 60) Ayazlı, sizlärkä tägimlig “sizlere değer, sizlere yakışan” (AYS VI_22), tüşkä utlıka täggäli tägimlig “iyi ödüle ulaşmaya layık” (AYS V_ 1996-1197), ädgükä tägimlig

“iyiliğe layık” (AYS VIII_361), ayagka çiltägkä täggäli tägimlig bolup “saygı gösterilmeye layık duruma gelerek” (AYS VII_92-93) şeklinde kullanımlarının da bulunduğunu söyler. (Ayazlı, 2019: 60)

Polat “Eski Uygur Türkçesinde Saygı Bildiren (ötün-, tegin-, yarlıka-, yükün-) Yarı Tasvir Fiilleri” adlı makalesinde ifadeden şöyle söz etmiştir:

Eski Uygur Türkçesi döneminde Türkçenin tarihî devirlerinde asıl fiil olarak kullanılan pek çok tasvirî fiil ile karşılaşılmaktadır. Bu birleşik fiillerin bazıları Türkiye Türkçesi gramer

kitaplarında yer alan tasvir fiilleri olarak genellikle yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma fiilleri olarak karşımıza çıkar: bėr-, u-, tur-. Bu yardımcı fiillerin dışında Eski Uygur Türkçesi döneminde hem asıl fiil hem de yarı tasvirî fiil, bazı araştırmacıların adlandırmasıyla doğrudan tasvirî fiil olarak kullanılan yukarıda listelenen al-, alk-, anun-, bar-, bėr-, bil-, bol-, bultuk-, ıd-, kal-, kel-, kılın-, kod-, küse-, ugra-, ötün-, sakın-, tegin-, titin-, tut-, tüket-, una-, yarlıka (<yarlıġķa-), yat-, yorı-, yükün-, (köngül) örit-, (küsüş) örit-, (tegimlig) bol- gibi fiiller sık kullanılmıştır. Bu tasvirî fiiller içerisinde de ötün-, tegin-, yarlıka- ve yükün- fiilleri asıl fiilde belirtilen hareketin hürmet ile yapıldığını belirten saygı bildiren yarı tasvir fiilleri olarak karşımıza çıkar. Saygı bildiren bu yardımcı fiiller arasında yarlıka- fiili diğer üç fiilden farklı olarak öznenin daha üst statüde olduğu durumlarda kullanılır. Saygı bildiren fiiller yarı tasvirî fiil olarak kullanıldığında Fiil + Zarf-Fiil + Fiil kuruluşundadır. Bu kuruluşun dışında bu dört fiilin asıl fiil olarak kullanımı da Eski Uygur Türkçesi eserlerinde yaygındır. (POLAT, 2017:

2012-2026)

Ayagka tegimlig ifadesi kendisinden sonra gelen isimleri nitelediğinden edat değil sıfat olarak değerlendirilmelidir. İfâde sıfat meydana getirmektedir. Aşağıda ayagka tegimlig ifadesinin metinlerden elde ettiğimiz örnekleri mevcuttur:

1. ayaġ-ḳa tegimlig sanggabadri baḫşı söz-l(e)r tıdıġ-sız-ı yme negü ol tiptiser.

ḳayu barınça muhabuṭ-l(a)r ulatı bolmış önglüg ḳuvraġ alḳu barça umaz üçün tüẓü ürṭgeli tıdġalı aẓu-ça yme tıdġuluḳ ermez yme Ok tıḍdaçı ermez üçün anı üçün söz-lemiş ol inçe tip tıdıġ-sız öz-lüg tip, ayaġ- ḳa tegimlig ar-y-a daz-i baḫşı-ḳa söz-l(e)r.

“Saygı değer Sanghabhadra Hoca söyler: “Engelsizi de nedir?” diye dersen, mahābhūta’lar ve (mahābhūta’lardan) olmuş renk topluluğundan her ne varsa, hiçbiri (göğü) bütünüyle örtemez-engelleyemez olduğu için, veyahut da (gök) hem engelleyecek bir şey; hem de engelleyen olmadığı için, bundan dolayı “engelsiz köklü”

diye söylemiştir.” Saygı değer Āryadāsa Hoca, -Buna “asiller kölesi” derler.” (Üç İtig, 38)

“Ayag” sözcüğü kendi başına “saygı, şeref, itibar, hürmet” anlamlarına gelir.

Sözcük üzerine +lIg ekini alır ve “ayaklıg” şeklinde “sanlı, hürmetli, itibarlı”

anlamlarına erişir. Sözcük “ka” datifini üzerine aldığında ve “Tegimlig” sözcüğüyle birlikte kullanıldığında “itibarlı, sanlı, hürmetli” anlamlarında kullanılır. “Tegimlig”

sözcüğü ise “lâyık olmak” anlamına gelir. Bu örnekte sözcük Sanghabhadra Hoca ve Āryadāsa Hoca isimlerini niteliğini belirtmekte ve dolayısıyla sıfat yapmaktadır.

2. aṭı kötrülmiş ayagka tägimlig / t(ä)ŋrim bo altun öŋlüg y(a)ruk y(a)ltrıklıg / kopda kötrülmiş nom eligi atl(ı)g / nom ärdini ärtiŋü taŋlaguluk muŋaḍ / guluk alp täŋlägülük alp ülgülägülük / başdınkı orṭonkı antag takı / äḍgüläriŋä tükällig üziki yörügi / üẓlünçülüg burhanlar äḍgüsiŋä tolu tükäl kılgalı udaçı teṭir. “Adı yüceltilmiş saygıdeğer tanrım, bu altın renkli parlak ışıklı en yüce öğreti hükümdarı adlı öğreti cevherini çok şaşırtacak çok denkleştirecek, çok ölçülecek birinci yerdeki öyle iyiliklerine tam hece yorumunu nihayet Buddhalar iyiliğine tam (olarak) yapabileceklerdir.” (AY IV 545)

Burada ise sözcük “Tanrı” sözcüğünün niteleyicisidir ve cümle içerisindeki konumu sıfattır. İfadenin aslı aṭı kötrülmiş ayagka tägimlig bir tamlamadır.

Dolayısıyla bu isimler tägimlig sözcüğünün niteleyicileridir.

3. aḍ-tın belgü-tin adırılmış töz-lüg. /adruḳ tangsuḳ artuḳ inçge iş-lig.

anasırav-a ṭatu tigme. / aḳıġ-sız oġuş nomluġ et’üz-lüg. / alḳu nom tayaḳ-ı aḍa ḳang tiḍmiş. / arıġ braḫmı çın az-rua birmiş. / aḍı kötrülmiş braḫmaṭaḍı atlıġ. / ayaġ-ḳa tegimlig-ke yükünürmen. “Sor ve işâretten ayrılmış köklü, seçkin, nâdir, çok ince işli, anāsrava dhātu denilen değişmez töre zümresi vücûduna sâhip, bütün törelerin desteği ata-baba denilen, temiz brāhmī, gerçek Azrua’nın verdiği, adı yükselmiş Brahmadatta adlı saygı değerin önünde hurmetle eğilirim.” (ETŞ, 90)

Ayag ve tegimlig isimleri üzerlerine datif ekini almışlardır. Bu örnekte +lIg ekinin üzerine çekim ekini aldığını, ayagka tegimlig ifadesinin adlaşmış sıfat yaptığını görmekteyiz. “Adlı saygıdeğerin önünde hurmetle eğilirim” cümlesinde saygıdeğerin derken Brahmadatta kast ediliyor. O halde ayagka tegimlig ifadesi adlaşmış sıfat yapabilmektedir.

4. aṭı kötrülmiş ayagka / tägimlig t(ä)ŋrim kaç törlüg tıltaglar / üzä bodi tegmä tuyunmak köŋülüg bulur. “Adı yüceltilmiş, saygıdeğer tanrım, kaç tür sebep (ten dolayı) bodhi denilen uyanma gönlü bulunur?” (AY IV, 324)

Tägimlig täŋrim bu cümlede de sıfat yapmıştır. O halde +lIg varlık eki eklendiği bir sözüğün anlamsal alanını değiştirebilmektetir.

Sözcük varlık eki ile birleşerek yeni bir anlam alanı doğurmuş ve saygı ifâde eden bir sözcüğe dönüşmüştür. Sonuç olarak ayagka tegimlig ifadesinin saygı bildiren sıfatlar meydana getiren kalıplaşmış söz olduğunu söyleyebiliriz.