47
SEVGÝ DÜNYASI
Peter Rona ve ekibinin anlattýðý bu olay, Miami'nin 2900 km doðusunda, Atlantik ortasý sýrtýný yaran bir deniz altý vadisi içerisinde, okyanus tabanýn-dan aþýrý sýcak gayzerlerin fýþkýrdýðý bir yerde geçmektedir. Bu püsküren kara bacalar ve çevresindeki canlýlar, ABD ve eski SSCB'nin okyanus tabanýný ortakça araþtýrmak için anlaþmaya vardýklarý 1975 yýlýndan bu yana yazarýn rastladýðý en muhteþem ve ilginç görüntülerdi. Gayzerlerin bulun-duðu alandaki metalik minerallerden oluþmuþ tümseklik, okyanus tabaný altýndaki dev güçlerin iþevi konusunda bir ipucu vermektedir. Okyanus lev-halarýnýnýn birbirinden ayrýlarak uzak-laþmasý sürecinde yer kürenin iç kýs-mýnda bulunan erimiþ kayalar yüzeye çýkmaktadýr. Bu erimiþ kayalar, okya-nus tabanýnda yayýldýkça yeni okyaokya-nus- okyanus-sal kabuk oluþmaktadýr. Yeni kabuðun tekrar çatlamasý ve yeni yarýklarýn oluþmasýyla da dünyayý çepeçevre saran, okyanus ortasý sýrtlar oluþur.
Soðuk ve yoðun deniz suyu, okyanus tabanýnda oluþan ve millerce derinliðe uzanan çatlaklardan içeri girer.
Maðmaya yaklaþan su ýsýnýr ve gen-leþir. Bu ýsýnma ve genleþmenin etk-isiyle gazlarla yüklü su, etrafýndaki kayalardan metalleri çözer ve yükse-lerek okyanus tabanýnda sýcak su kay-naklarý oluþturur. 10 milyon yýlda, bugünkü okyanuslardaki kadar su, bu sistemlerden geçerek hem deniz suyu-nun kimyasal bileþiminin deðiþmesine hem de devamlý olarak atmosfere kar-bondioksit gazý salýnmasýna yol açar.
Bir deniz altý çölüne benzeyen gayzer alanýnýn çevresi, soluk renkte çökeltiler ve koyu renkte volkanik kayalardan oluþmaktadýr. Gayzerin yakýn çevresi ise çölün ortasýnda rengarenk bir vaha gibidir. Kýrmýzý, sarý, yeþil renkteki parlak mineral parçacýklarý, gayzerin fýþkýrdýðý yükseltinin etrafýnda çok güzel bir görüntü oluþturur. Gayzer tepelerinin üzerinden fýþkýran sýcak su, soðuk suyla karþýlaþýnca sýcak çöl kum-larýnýn üzerinde görülen pýrýltýlý sýcak hava akýmlarýna benzer bir görüntü oluþturur.
Peter Rona, Atlantikte bulunan bu gayzer sahasýný, 1985 yýlýnda ilk defa keþfettiðinde bilim adamlarý çok þaþýr-mýþlardý. Çünkü bu tür sýcak su kay-naklarýnýn sadece Pasifikte bulunabile-ceðine inanýlýyordu. Bu tür gayzerler ilk defa 1977 yýlýnda, dünyanýn volka-nik yönden en aktif okyanusu olan Pasifikte, Galapagos adalarý civarýnda keþfedilmiþti. Günümüzde artýk bu tür gayzerlerin, dünya üzerindeki tüm okyanus ortasý sýrtlarýnda bulunabile-ceðine inanýlýyor. Gayzer tepesinin üst kýsmýna doðru ilerledikçe, önce kenar çatlaklarýndan çýkan mavimsi-gri min-erallerin oluþturduðu bir sise girilir. Dorukta ise, dev ve simsiyah duman-larýn yükseldiði baca yer alýr.
Gayzerin oluþturduðu tepe masif sül-fit yataklarý olarak bilinen ve
günümüzde bakýr, çinko, gümüþ ve altýn için iþletilen yataklarla ayný özel-liktedir. Parýltýsýndan ötürü "aptal altýný" adlandýrýlan piritin, bu yöreden
SEVGÝ DÜNYASI
48
alýnan örnekleri içinde gerçekten altýn olduðu, mikroskop altýnda saptanmýþtýr. Bu tür deniz altý sýcak su kaynaklarý ile ilgili maden yataklarýnda altýn bulun-masý, altýnýn sadece karada maden yataðý oluþturduðu savýný da yýkmýþtýr.
Kara bacalarýn çevresinin çok hassas kameralarla çekilmiþ filmlerinde, baþka bir bilinmeyen ortaya çýkartýldý:
Metalce zengin su kaynaklarý, kýzýlötesi ýþýnlar yayýnlamaktadýr. Bu gayzerlerin etrafýnda, özellikle de kara bulutlarýn fýþkýrdýðý bacanýn hemen yakýnlarýnda milyonlarca karides yaþamaktadýr. Bu karidesler, sýcak su kaynaklarýnýn etrafýnda yaþayan bakterileri yiyerek beslenmektedirler. Rona, bu ilginç ve gözleri olmayan karidesleri ilk defa
1985 yýlýndaki yolculuðu sýrasýnda gördü ve meslekdaþý A.Williams ile birlikte bu karideslere "Rimicaris exo-culata" yani "Çatlakta sakin yaþayan gözsüz" adýný verdi. Rona'nýn en çok merak ettiði þey, bu tür bir karidesin, bir sýcak su kaynaðý etrafýnda nasýl olup da bu kadar güvenli bir þekilde beslenebildiði idi. Rona buradan aldýðý karides örneklerini Woods Okyanus Enstitüsü'ne gönderdi. Burada yapýlan çalýþmalarda bir kaç santim boyundaki karidesin arka kýsmýnda, solungaç va-zifesi gören iki koyu odacýk arasýndaki bölümün, diðer hayvanlarýn gözünde bulunan bir kimyasal maddeyi taþýdýðý görüldü. Karides, vücudunun bu kýs-mýyla gerçek anlamda görememektedir, ama bu organ bir tür ýþýk algýyacýsý ola-rak görev yapmaktadýr. O zaman akla
baþka bir soru gelmektedir. Okyanusun dibindeki karanlýkta, bir karides nasýl olup da yolunu bulmaktadýr?
Araþtýrmacýlarýn ortaya attýðý hipoteze göre, karidesin "göz" vazife-sini yapan organý, gayzerlerin siyah bulutlarýndan yayýlan kýzýl ötesi ýþýnlarý algýlamaktadýr. Eðer bu hipotez doðru ise, karidesin algýlayýcýsý ile gayzerin kýzýl ötesi ýþýnlarý arasýndaki iliþkinin iki önemli iþlevi olabilir; karidesin, gayzerin sýcak su fýþkýran aðzýný ve etrafýnda yaþayan mikroorganizmalarý bulmasýný saðlamak ve karidesin sýcak su kaynaðýna çok fazla yaklaþmasýný önlemek.
Gayzerin oluþturduðu tepeciðin yakýnýndan alýnan el büyüklüðünde bir parçada araþtýrmacýlar çok ilginç bir þey buldular. Bu parçacýðýn üzerinde Çin dama tahtasýndaki þekillere benzer noktalar vardý. Yapýlan araþtýrmalar sonunda bilimadamlarý bunun 70 ile 340 milyon yýl önce yaþamýþ bir omur-gasýz olan "Paledictyon nodosum'a" ait olabileceðini belirlediler. Ayný fosile, Orta Avrupa ve Ýngiltere'deki eski okyanussal kabuða ait birimlerde de rastlanmaktadýr.
Dünya üzerinde, okyanuslarýn tabanýndaki volkanik daðlar üzerinde halen keþfedilmeyi bekleyen sýcak su kaynaklarý var. Bu kaynaklar, ilginç olmalarý yanýnda okyanus dibindeki yeni ve eski canlýlarýn birlikte
varolduðu bir eko-sistemi dengede tut-maktadýrlar.