Halkın yarattığı ve binlerce yıldan beri benimseyerek hayat düstüru edindiği hikmetli, özlü, veciz sözlere “atasözü” denilmektedir. Eskiden sav ve daha sonra mesel, darb-ı mesel terimleri bu anlamda kullanılmıştır327. Deyimlere gelince bunlar da “halk arasında tıpkı atasözleri gibi az ve ya çok yaygın; genellikle birkaç kelime, bazen tam veya noksan bir cümle ile meramı anlatmaya yarayan; teşbih, istiare, mecaz, kinaye unsurlarıyla bir şeyi, bir olayı tasvir ve ifade için kullanılan söz ya da söz öbekleridir328.” şeklinde tarif edilmektedir. Atasözlerini deyimlerden ayıran özellik, bunların mutlaka bir hüküm anlatmakta oluşudur ki deyimler ancak kullanıldıkları cümlede anlam kazanmaktadırlar.
Bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere gerek atasözleri gerekse deyimler, onları yaratan ve babadan oğula geçiren halkın öz düşüncesini yansıtmaktadır. Bu yüzden atasözlerinin ve deyimlerin tarihi ve kültürel değerlerinden şüphe edilemez. Bu sözler genellikle, onları kullanan insanların hayatlarıyla ilgili bir hikâyeyi, bir olayı ya da bir durumu anlatmaktadır. Öyle ki, toplumdaki âdet ve geleneklerin, uzun hayat tecrübelerinin akisleri, insanların olup bitenlerle özdeşleşmiş görüşlerini ifade etmektedir. Bu yüzden insanlar kendi milletlerinin atasözlerini inceleyerek, atalarının duygu ve düşünceleri hakkında bilgi elde edebildiği gibi, onların yaşayış biçimleri hakkında da bilgi sahibi olabilirler. Bunun için en az üç bin yıllık geçmişi olan Türk dilinin Orta- Asya bozkırlarında doğup Avrupa ortalarına kadar uzanmasında etken olan bazı faktörler inci misali bu atasözlerinde gizli halde duruyor olabilir329.
Bütün bu açıklamalar göz önünde tutulduğunda insanların gündelik yaşantılarının bir parçası olan ibadetlerin ve onların uygulamalarının, yine yaşantılarındaki durumları ifade eden atasözleri ve deyimlere yansıması kaçınılmazdır ki İslam’ın beş temel esasından biri olan hac ve Müslümanlar tarafından hassasiyetle yerine getirilen kurban ibadeti de atasözleri ve deyimlerde yerini almıştır. Bu ibadetlerin uygulanışındaki hususlardan, toplumdaki önemlerine kadar pek çok husus bu sözlerin içinde yer almaktadır.
327 Bkz. Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, C/I-V, Türk Edebiyatı Vakfı Yay., İstanbul,1985, I/69 328 Türk Atasözleri ve Deyimleri, C/I-II, Devlet Kitapları, M.E.Basımevi, İstanbul, 1971,I/III
329 Bkz. Ahmet Yılmaz, XVIII. Yüzyılda Yapılmış Bir Atasözü Derlemesi, Yeni Türkiye Osmanlı Özel Sayısı, Sayı-34, İstanbul, 2000, s.176
Örneğin “ Arafat’ta soyulan hacıya dönmek” sözü, varını yoğunu birdenbire yitiren, yoksullaşan veya çaresiz kalmış insanları anlatmak için kullanılmaktadır. Bu söz aslında hac ibadetinin bir rüknüne işaret etmektedir. Çünkü hac ibadetinin gerçekleştiği mekânlardan biri de Arafat’tır. Arafat, Mekke’ye yürüyerek yaklaşık altı saatlik bir mesafede bulunmaktadır. İslam geleneğine göre hacıların bu dağa çıkıp dua etmeleri gerekir. Hacı adayları Arafat’a çıkmadan önce ihram denilen dikişsiz bir elbise giyerler. Böylelikle dünyaya ait bütün her şeyden sıyrılmış olurlar ki artık maddi değeri olan hiçbir şeye sahip değillerdir. İşte burada insanın varını yoğunu yitirmesiyle Arafat’taki hacının hali birbirine benzetilmiştir. Ya da belli bir işi yapmakla özel bir yere getirilmelerini isteyen veya haddini bilmeyen kişiler için “Deve Kâbe’ye gitmekle hacı olmaz.” atasözünde olduğu gibi. Çünkü eskiden develer asırlarca Kâbe’ye hac için yolcu taşımıştır ama bu durum onlara “hacı” sıfatı kazandırmamıştır.
Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi gerek hac ibadeti gerekse kurban ibadeti ile ilgili olarak yaşanmış tecrübeleri çok güzel ifade eden, kültürümüzde birçok atasözü ve deyim vardır. Bunlardan ulaşabildiğimiz kaynaklarda yer alanlar, hac ve kurban ibadetleriyle ilgili olarak iki ayrı bölümde, alfabetik sıraya göre aşağıda verilmiştir.
1- Atasözleri ve Deyimlerdeki Hac İle İlgili İfadeler
- Abayı yaktı hacı baba330.
- Abdal tekkede, hacı Mekke’de331. - Çok hacıların çıktı haçı zîr-i begalde332. - Derviş tekkede hacı Mekke’de333. - Deve Kâbe’ye gitmekle hacı olmaz334.
- Deve kırk yıl Mekke’ye gitmekle hacı olmaz335. - Devesi hacı336
- Evi delikle baca, milleti hacı ile hoca yıkar337.
330 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e.,I/3 331A.g.e.,I/4
332A.g.e.,I/118 333 A.g.e.,I/133
334 Bkz., İskender Pala, Atasözleri Sözlüğü, L&M Yayınları, İstanbul, 2002, s.88; Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e.,I/134; Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler, T.D.K., Devlet Basımevi, İstanbul, 1936, s.60; Bilal Eren, Atasözlerimiz, Cihan Yay., İstanbul, 1983, s.47
335 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e.,I/134 336 A.g.e.,I/136
- Hac senesi gibi uzadı338. - Hac sevabı yazılır339.
- Hacca giden geldi, saca giden gelmedi340. - Hacıağa341
- Hacı dediğinizin haçı koltuğundan çıktı342. - Hacı hacıyı Mekke’de bulur343.
- Hacı hacıyı Mekke’de, derviş dervişi tekkede bulur344.
- Hacı hacı olmaz gitmekle Mekke’ye, dede dede olmaz gitmekle tekkeye345. - Hacı koltuğunda kâfir346.
- Hacı lokumu gibi her ağza uyar347. - Hacı Mekke’de yaraşır, derviş tekkede348.
- Hacı Ömer Kâbe’den getirmiş, azımızı çoğa tutsunlar demiş349. - Hacıya tesbih alır mısın demişler, ya biz buraya niye geldik demiş350. - Hacılar, hacılar ardındaki neciler351?
- Hacıyatmaz352
- Hacı yatmaz bir zıplar353. - Ismarlama hac hac olmaz354. - Ismarlama hac kabul olmaz355.
- Kapabilir misin hacı babanın külahını356? - Kel keli savatta, hacı hacıyı Arafat’ta bulur357.
337 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e.,I/178 338 A a.g.e.,II/202
339 Ag.e.,II/202 340
A.g.e., II/202
341 Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e.,s.143
342 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/202 343 A.g.e., II/207
344 Bkz., İskender Pala, a.g.e., s. 131; Ömer Asım Aksoy, a.g.e., s.69; Bilal Eren,a.g.e., s.73 345
Bkz., İskender Pala, a.g.e., s. 131; Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/207 346 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/203
347 A.g.e.,II/202 348 A.g.e., II/203 349 A.g.e., II/203 350 A.g.e., II/203 351 A.g.e., II/203 352 A.g.e., II/203 353 A.g.e., II/203
354 Bkz., İskender Pala, a.g.e., s. 152, Ömer Asım Aksoy, a.g.e., s.72 355 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/227
- Kime hacı dersin haçı koltuğunda çıka gelir358. - Köprüden geçinceye kadar gâvura hacıbaba demeli359. - Medine fukarası gibi dizilmek360
- Mekke bu, kulpu bu361.
- O hacı, bu hacı, kim olacak boyacı362?
- Ol vakte dek ya deve, ya deveci, ya üstündeki hacı363. - Onmadık (talihsiz) hacıyı deve üstünde yılan sokar364. - Sen hacı iken ben yolcu idim365
- Sora sora Kâbe (Bağdat) bulunur366. - Soyulmuş hacının Arafat’ta işi ne367? - Surre devesi gibi ağır ağır gider368.
- Ya deve, ya deveci, ya deve üstündeki hacı369. - Yağma hacının böreği yağından yenmez370. - Yüz sürmek371.
- Zamane hacısı adama armağan vermez372 - Zemzemle yıkanmış olmak373
2- Atasözleri ve Deyimlerdeki Kurban İle İlgili İfadeler: - Bayram haftası, mangal tahtası374.
- Ben derim bayram haftası, o anlar mangal tahtası375.
357 Bkz., Bilal Eren,a.g.e., s.100
358 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri,a.g.e., II/274
359 Veled İzbudak, Atalar Sözü- Kastamonu Saylavı-, T.D.K., Devlet Basımevi, İstanbul, 1936, s.41 360
Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e.,s.59
361 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/300 362 Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e.,s.163; A.g.e., II/203 363 A.g.e., II/313
364 Bkz., İskender Pala, a.g.e., s. 225; A.g.e., II/359 365
Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/332
366 Bkz., İskender Pala, a.g.e., s. 252; Türk Atasözleri ve Deyimleri,a.g.e., II/338; Ömer Asım Aksoy, a.g.e., s.91; Bilal Eren, a.g.e., s.141
367 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/339 368 A.g.e., II/344
369 Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e.,s.180
370 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/368 371 Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e.,s.184
372 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/385 373 Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e.,s.285
374 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri,, a.g.e.,I/74 375A.g.e., I/76
- Bol ekmek harmanda, bol et kurbanda376. - Erkek kuzu kurban için377.
- Koç yiğit kurban içindir378. - Kulu kurbanı olmak379.
- Kurban kavurması ile arak içilmez380. - Kurban kemiğiyle köpek avlanmaz381. - Kurban olayım382.
- Kurbanlık koyun gibi bel bel bakar383.
- Ulu bayramda yemekten sakın, küçük bayramda etten sakın384. - Yaradana kurban olayım385.
376 Bkz., M. Saraçbaşı, İ. Mihnetoğlu , Mihnetoğlu Yay., İstanbul, s.259 377 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri,, a.g.e.,I/171
378 A.g.e., II/278
379 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/286 380 Bkz., Bilal Eren,a.g.e., s.110
381 Bkz., Ömer Asım Aksoy, a.g.e., s.80
382 Bkz., Türk Atasözleri ve Deyimleri, a.g.e., II/287 383 A.g.e.,II/.287
384 Bkz., Bilal Eren,a.g.e., s.156
C- ŞAİR SULTANLARA AİT DİVANLARDA GEÇEN HAC VE KURBAN