C. Klasik Dönem Yansımaları
3. Asıl (Mana) Farklılığı
Asıl farklılığının bilinmesi, lafzın kayıtsız olarak mutlak kullanımında anlaşı- lan şeydir. Kullanılan iki kelimenin farklı olduğuna şüphe bırakmaksızın işaret eden şeydir.82
Hanefi mezhebinde “Asılların birliği ferlerin de birliğini gerektirir.” ilkesi83 cârîdir. İstisna olarak; ferleri farklı cinse dönüştüren işçilik farkı ve amaç farklılığı zikredilebilir.84
78
Zeylâi, Tebyînü’l-hakâik, IV, 380.
79
el-Fetâva’l- Hindiye, III, 118.
80
ىبرملا ريغ عم جسفنبلاب ىبرملا نهدلا (Mehmet Savaş: Menekşeden yapılmış reçeli diğer reçel olmayanı ile …, Cevat Akşit: Menekşe ile karıştırılmış yağla karıştırılmamış yağla/ menekşe ile macun edilmiş yağ… olarak çevirmişlerdir.)
81
Serahsî, el-Mebsût, XII, 177.
82
İbnü’l-Hümam, Fethu’l-Kadir, VII, 26.
83
عورفلا و ءازجلأا فلاتخا لوصلأا فلاتخا بجوي نأ لصلأاف
84
Etler, cins konusunda asıllarına itibarla sınıflanırlar. Asılları aynı olan etler aynı cins sayılır. Asılları farklılaşırsa o asıllara tabi olan ferler de farklılaşır.
i. İlk olarak asıl farklılığına bakılır.
ii. İsimleri de farklıdır. Hangi asıldan edinilmişse onun izafesi ile isim- lendirilirler.
iii. Etlerde elde edilme amaçları da farklılaşır. Bazı et çeşitlerine rağbet edilir. Bazı et çeşitleri zararlıdır.
iv. Etlerin tamamı ölçüde birleştikleri için vade ile satılamazlar.85
v. Et konusunda asılların birliği varsa özel amaç -genel amaç değildir. Çünkü bu durumda hepsi gıda sayılmalıdır- birliği de var sayılır. İnek ve öküz aynı cinstir. Koyun ve keçinin etleri tek bir cinstir çünkü asıl- ları davar olmak bakımından bir aslın cüzleridir.
vi. Hurmanın cüzleri gibidir. Asılları farklı olan etler birbirleri ile fazla- lıklı olarak değiştirilebilir. İnek eti, koyun eti ve deve eti gibi. Ama koyun ve keçi bir asıla aittir ve zekâtta birbirlerine nisap için eklenebi- lirler.
vii. Özel mana birliği vardır. Eğer genel mana birliği aranmış olsaydı hiç- bir eşyayı birbiri ile fazlalıklı satamazdık. Hepsi tek bir cins olurdu. Burada kuşların etleri söz konusu değildir. Çünkü ribevî mal değildir. Tavuk eti ile kaz etini ayırmak gerekir çünkü onlar veznîdir.86
Üzüm sirkesi ile hurma sirkesi ya da üzümün ve hurmanın suları, asıl farklılı- ğı dolayısıyla iki farklı cins sayılmıştır. Asılları farklı cinslerdir çünkü zekâtta birbir- lerine eklenmezler. İzafe olundukları şeye itibarla isimleri farklıdır. Tıpkı buğday unu ve arpa unu demek gibidir. Amaçları farklıdır, bazı insanlar özellikle bazısını isterler, birisinden faydalanırken diğerinden zarar görürler.87
85
Serahsî, el-Mebsût, XII, 177.
86
İbnü’l-Hümam, Fethu’l-Kadir, VII, 34; İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, IV, 185.
87
Zeylâi, Tebyînü’l-hakâik, IV, 466; Aynî, Remzü’l-hakâ’ik, II, 61; İbn Nüceym, el-Bahrü’r-Râik, VI, 223; İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, IV, 186.
Sirke, meyve suyu ile fazlalıklı satılırsa caiz değildir. Çünkü meyve suyu bir sonraki aşamasında sirkeye dönüşür. İki madde arasında mücâneset yani cins birlik- teliği şüphesi vardır.88
Baht ve Irap develeri fazlalıklı değişilemez çünkü renkleri farklı olsa bile asıl birliği ile cinsleri aynı cinstir.89
Hayvanların sütleri de etleri gibi asıllarına itibarla sınıflanır.90
İnek ve koyun sütü farklı cinstir. Amaç farklılığı mevcuttur.91
Yağ yapmak için deve sütü değil inek sütü tercih edilir. Tüm sütler yavru hayvanlar gibi kendi aslından meydana gelir.92
Asılları farklı olan yağlar farklı cinstir.93
Asılları bir olan yağlar için amaçları farklı ise farklı cins denilmiştir: Gül yağı ile menekşe yağı gibi. Asılları birdir ama izafeleri gül ve menekşe olarak farklıdır.94
Menekşe yağı ile hıyerî yağı iki ayrı cins- tir. Asılları farklı cinsten olan farklı yağlardır.95
Asıl birliği her zaman cins birliğini gerektirmeyebilir. Pamuk ve elbise ya da kumaş aynı asıla tabi olmakla birlikte farklı görünüm ve işçilik içermektedirler.96
İpin pamukla değişimi ancak eşit olması şartıyla caizdir. Çünkü asıl birlikte- liği mevcuttur. Her iki madde de veznîdir. Şayet her ikisi ya da sadece birisi veznî olmaktan çıkarsa eşit satım şartı aranmaz.97
İpin pamuk ile değişimi konusu farklı olasılıklar ve hükümleri ile birlikte ilerleyen başlıklarda zikredileceği için burada bu kadar bilgi ile yetinilmiştir.
88
Kâdîhan, Fetâvâ Kâdîhân, II, 163.
89
Haddâdî, el-Cevheretü’n-Neyyire, I, 494.
90
Cessas, Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî, III, 34; Buhârî, el-Muhîtu’l-burhânî, VII, 313.
91
Kâdîhan, Fetâvâ Kâdîhân, II, 164.
92
Serahsî, el-Mebsût, XII, 177.
93
İbn Nüceym, el-Bahrü’r-Râik, VI, 211.
94
Zeylâi, Tebyînü’l-hakâik, IV, 467.
95
el-Fetâva’l-Hindiyye, III, 119.
96
Serahsî, el-Mebsût, XII, 122.
97
*Temel esaslar dikkate alınarak yapılan bir tablo.
*İstisnai durumlar nazarı dikkate alınarak yapılan bir tablo