Arap Dili ve Belâgatı ile Ġlgili Eserleri

Bu kitap Mollâ Halîl‟in en meĢhur kitaplarından bir tanesidir. Müellif bu eseri medrese öğrencilerine yönelik ders kitabı olarak yazmıĢtır. Kitap ٗ ِثَىاعىا بس لله ذَحىا

ِٞعَجا ٔىآ ٚيعٗ ذَحٍ اّذٞع ٚيع ًلاغىاٗ جلاصىا Ģeklinde hamdele ve salvele ile baĢlayıp harf babı ile son bulmaktadır.78

Müellifimiz eserini isim, fiil ve harf olmak üzere üç ana bö- lüme ayırmaktadır. Onun, bu kitabı daha kapsamlı ve detaylı yazılan el-Kâmûs adlı ki- tabına öğrenciler için ezberlenmesi gereken bir metin/özet olarak yazmıĢ olduğunu dü- Ģünüyoruz.79

Eserin öne çıkan diğer bir yönü de eserde Arapça dilbilgisi kurallarının

78

Mollâ Halîl es-Si‟irdî, el-Kâfiyetü‟l-Kubrâ fi‟n-Nahvi, s. 101.

79

Bu kitâb hala bazı medreselerde ders kitâbı olarak okutulmaktadır. Medresede okuyan öğrenciler tara- fından ezberlenmektedir. Hatta tezimiz ile ilgili araĢtırmalar yaparken Diyarbakır‟da bazı âlimler ile yap- tığımız mülakatlar sonucu bize „„ Osmanlı döneminde Mollâ Halîl‟in el-Kafiye adlı eserinin ilmiye sınıfı- nın askere alınıp alınmaması hususunda bir ölçü olarak kabul edildiğini, yapılan imtihanda söz konusu eseri ezberleyenlerin askerden muaf tutulduklarını‟‟ anlattılar.

14

hem düzyazı hem de yeri geldikçe Ģiir ile açıklanmasıdır. Oysa Mollâ Halîl‟e kadar ya- zılmıĢ olan Arap dili ile ilgili eserlere baktığımız zaman bu eserler ya Ġbn Hacib (ö.)‟in el-Kafiye adlı eseri gibi nesir ile ya da Ġbn Mâlik‟in el-Elfiyyesi gibi nazım ile yazılmıĢ- tır. Söz konusu eser tahkîk edilerek Beyrût ve Diyarbakır‟da basılmıĢtır.80

14.1.2. el-Kâmûsu‟s-Sanî fi‟ s-Sarfi ve n-Nahvi‟ ve‟l-Ma‟ânî

Mollâ Halîl bu kitabında Arap dili ile ilgili bir öğrencinin ihtiyaç duyacağı bütün konuları ele almıĢtır. O, bu kitabında sarf, nahiv ve ma‟ânî ilimlerini bir arada toplamıĢ- tır. Kendisi bu eserinin sarf ve nahiv ile ilgili kısmını daha önce yazdığı “Kâfiye”nin Ģerhi niteliğinde yazmıĢtır. Müellif eserine besmele, Allah‟a hamd ederek ve Hz. Pey- gamber (s.a.v)‟e salât ve selam getirerek baĢlamıĢtır. Daha sonra eserinin yazılıĢ amacı- nı ise Ġbn Hacib‟in nahiv ve sarf ile ilgili “Kâfiye” ile “ġâfiye” isimli eserlerinin değerli olmasına rağmen istenilen amacı tamamıyla yerine getirmediklerini ve kısa olmaları nedeniyle bu alandaki ilmî boĢluğu dolduramadıklarını düĢündüğünü, bunun için böyle bir kitap yazmaya karar verdiğini söylemektedir.

Mollâ Halîl eserini yazarken baĢta Kâfiye” ile “ġâfiye”nin Ģerhleri ve haĢiyeleri ile „„Elfiyye‟‟ “el-Câmî”, “Ġsâmü‟l-HâĢiye”, “Ġsâmü‟Ģ-ġerh”, “Abdülgafûr” ve “el- Kâmûs” gibi erbabınca muteber olan eserlerden istifade ederek eserini yazdığını söyle- mektedir. Daha sonra sarf ve nahiv ilminde otorite kabul edilen bu eserlerden istifade ederek yazdığı bu eserinin sonuna, susamıĢ ve içi yanmıĢ olanların susuzluğunu gider- mek için belâgat ilmini de kitabın sonuna eklediğini açıkça dile getirmektedir. Daha sonra bizzât kendisi, yazdığı bu eserini el-Kâmûsü‟s-Sânî fi‟n-Nahvi ve‟s-Sarfi ve‟l- Ma‟ânî olarak isimlendirdiğini söylemektedir.81

Kitabın içeriğine gelince Mollâ Halîl, kitabına bir önsöz ile baĢladıktan sonra ke- lime ve Kelâmı sonra da isim ve ismin kısımlarını açıklar. Merfû‟ât, mensûbât ve mecrûrât Ģeklinde bir taksime gittikten sonra tevâbi‟leri iĢler. Mebni olan kelimeleri açıkladıktan sonra sarfın konuları içerisinde yer alan „„Ġsm-i Fail, Ġsm-i Mef‟ûl, Ġsm-i Zaman, Ġsm-i Mekân” ve “Ġsm-i Alet” konularına yer verir. Sonra fiil ve fiilin kısımları-

80

Mollâ Halîl es-Si‟irdî el- Kafiyetu‟l-Kubrâ fi‟n-Nahv, thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî, Diyarbekir Kitapevi, Diyarbakır, 2011.

81

Mollâ Halîl es-Si‟rdî, el-Kâmûsü‟s-Sânî fi‟n-Nahvi ve‟s-Sarfi ve‟l-Ma‟ânî, Ravza Matbaası, Diyar- bakır, 2012, I,16-17.

na geçer burada sarf ve nahiv konularını bir arada verdikten sonra harf kısmına geçer. Bu kısımda da cerr harfleri, atıf harfleri ve fiile benzetilen harfler gibi diğer harfleri iĢler.

O, kitabının son kısmı olan belâgat kısmında Bahaeddin Muhammed el- Hüseynî‟nin değiĢik Ģairlerden derlediği bilmeceleri açıklar.82

Daha sonra kendisi bizzât 60 tane edebî sanatı Ģerh etmiĢ, konu ile ilgili bolca örnekler vermiĢtir.83

Daha sonra Safiyeddin Abdulaziz‟in 145 beyitlik edebî sanatlar ile ilgili yazdığı el-Kafiyetu‟l- Bediiyye an‟i-l-Medaihi‟n-Nebeviyye adlı kasidesinde yer alan edebî sanatları açıkla- mıĢ84

ve AiĢe bint Yusuf el-Ba‟unî (ö. 922/1516)‟nin “el-Fethu‟l-Mubîn fi Medhi‟l- Emîn” adlı kasidesinde yer alan edebî sanatları Ģerh etmiĢtir.85

Özetle onun bu kitabının son kısmı bu dört bölümden oluĢmaktadır.86

Mollâ Halîl‟in bu eseri zengin içeriği, bol örnek ve Ģevahidi ile Arap Dili ve Belâgatı sahasında bir ansiklopedi niteliğindedir.

Mollâ Halîl‟in bu eseri el-Kâmûsü‟s-Sânî fi‟n-Nahvi ve‟s-Sarfi ve‟l-Ma‟ânî adı ile iki cilt halinde Diyarbakır‟da basılmıĢtır. Ancak bu baskıda eserin son kısmı olan belâgat kısmı yer almamaktadır. Sadece sarf ve nahiv ile ilgili kısmı vardır.87

14.1.3. el-Manzûmetu‟z-Zümrüdiyye Nazmu Talhisi‟l-Miftâh

Eser elimizde bulunmamaktadır. Mollâ Halîl ile ilgili yapılan çalıĢmalarda onun eserleri arasında böyle bir eserinden bahsedilmektedir.88

Kitabın isminden anlaĢıldığı kadarıyla Mollâ Halîl, bu kitabı Hâtip el-Kazvinî‟nin “Telhîsü‟l-Miftâh fi‟l-Ma‟ânî ve‟l- Beyân” adlı belâgat ile ilgili eserini muhtemelen ezberlenmesi kolay olsun diye nazım haline getirmiĢtir.

82

Mollâ Halîl es-Si‟rdî, el-Kâmûsu‟s-Sanî fi‟n-Nahvi ve‟s-Sarfi ve‟l-Ma‟anî, el yazma Nesreddin As- lan‟ın özel kitaplığı, c. 2, vr. 247b- vr.249b.

83

Mollâ Halîl es-Si‟rdî, el-Kâmûs. c.2, vr. 275a-289a.

84

Mollâ Halîl es-Si‟rdî, a.g.e., vr. 289a- 302b.

85

Mollâ Halîl es-Si‟rdî, a.g.e., c. 2, vr. 302b-328b.

86

Halîl Çiçek, Es-si‟irdî, Mollâ Halîl b. Hüseyin b. Halid el-Ömerî

87

Mollâ Halîl es-Si‟rdî, el-Kâmûsü‟s-Sânî fi‟n-Nahvi ve‟s-Sarfi ve‟l-Ma‟ânî, Ravza Matbaası, Diyar- bakır, 2012.

88

16 14.1.4. Risâle fi‟l-Mecâz ve‟l-Ġstiâre

Ġstiâre ilmi hakkında özet bilgiler veren bir eserdir. Müellif, böyle bir eseri ka- leme almanın nedenini bu konuda yazılmıĢ olan eserlerin uzun ve düzensiz olmalarını göstermektedir.89 Kendisi, konu ile ilgili daha önce yazılmıĢ olan kitaplardan hülasa ederek daha istifade edilebilir bir risâle yazmak istediğini dile getirmektedir.90 Mollâ Halîl‟in bu eseri on beĢ sayfadan oluĢmaktadır. Eser “isti‟ârenin kısımları” 91 “kinâye”,92

ve “isti‟âre” yi “kinâye” ye dönüĢtüren “karîne” 93 olmak üzere üç kısımdan meydana gelmektedir. Kanaatimizce bu eser, medreselerde ders kitabı olarak okutulan Ebu‟l Kasım ġemsuddin Muhammed b. Ebubekir es-Semerkandî el-Leysî (ö.888 /1483) „nin el-Feride fi‟l-Ġstiareti ve‟l-Mecaz adlı eseri tarzında yazılmıĢ bir eserdir. Zira bu eserin müellifi de eserini üç bölüm halinde hazırlamıĢ, alt baĢlıklara da “feride”demiĢtir. Birinci bölüm mecazın çeĢitlerini, ikinci bölüm el- Ġstiare bi‟l-kinayeyi ve üçüncü bö- lümde istiare-i mekniyyenin karinesini açıklamıĢtır. Eser Ģu sözlerle baĢlamaktadır:

حٞمضىا ط٘فْىا ٛٗر ٔىآ ٚيعٗ حٝشثىا شٞخ ٚيع جلاصىاٗ حٞطعىا ةٕا٘ى ذَحىا 94