Aksaray Bölgesi buğday ve arpa ekim alanlarında 2018-2019 yılı Mart-Haziran aylarında iki yıl süre ile fungal hastalıkların survey çalışması yapılmıştır. İlk yürütülen surveyde 85 arpa tarlası ve 92 buğday tarlası olmak üzere toplam 177 tarla; ikinci yıl yapılan survey de ise 96 arpa tarlası ve 98 buğday tarlası olmak üzere toplam 194 tarla incelenmiştir. Yapılan survey alanlarında hastalık etmeninin görüldüğü tarla olduğu kadar hastalık etmeninin görülmediği tarlalarda olmuştur.
Hastalık etmenlerinin surveyi bitkinin fenolojik dönemlerine göre yapılmıştır. Pas hastalıklarında kardeşlenme-süt olum başlangıcı döneminde, Septoria ve
Rhycosporium yaprak lekesi için süt olum döneminde, çizgili yaprak leke hastalığına ise
kardeşlenme ve başaklanma döneminde ve kök ve kökboğazı çürüklüğü etmeni için ise çimlenme döneminden hasata kadar olan dönemde surveye çıkılmıştır.
Çeşitli faktörler tarafından değişen iklim değişiklikleri, bitki hastalıklarının oluşumundaki 3 önemli parametre olan patojen, konukçu ve çevreyi de doğal olarak etkilemektedir. Bitki hastalıklarından dolayı meydana gelen zarar en az %10’luk bir kayba yol açmaktadır. Bu kaybın yıllık maliyetinin de yaklaşık olarak 220 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Çevre ve hastalık arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Ürünün verim ve kalitesini sıcaklık, yağış rejimindeki değişimler ve ekstrem hava koşulları önemli ölçüde etkilemektedir. Bu değişen koşullar altında bitki hastalıklarının da seyri farklılaşmaktadır. Kısa hayat döngüsüne sahip patojenler söz konusu olduğunda, bunların üreme kabiliyetleri ve hastalığın yayılma kapasitesi artarak iklim değişikliğine adaptasyonu hızlı bir şekilde gerçekleşecektir. Surveylerin gerçekleştirildiği 2018-2019 yılları arasında mart-nisan-mayıs-haziran aylarına ait meteorolojik veriler Çizelge 4.1’de verilmiştir.
22
Çizelge 4.1. Sürvey Yapılan Aksaray Merkez ve İlçelerinde 2018-2019 Yılları Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran Aylarına Ait İklim Verileri (Ortalama Sıcaklık, Nem ve Toplam Yağış)*
*Meteoroloji Genel Müdürlüğü Veri Tabanı
Belli oranlardaki sıcaklıklar hem bitkilerin hem de patojenlerin gelişimi için oldukça önemlidir. Patojenlerin canlı kalma, yayılma, penetrasyon, gelişme ve üreme gibi birçok yaşam zincirini etkilemektedir. Genel anlamda sıcaklık artışı, patojenlerin kışlamasını kolaylaştırmakta ve verimliliğini arttırmaktadır. Bundan dolayı hastalık yapma kabiliyetini de arttırarak patojenin daha geniş coğrafik alanlara yayılmasını sağlamaktadır. Sıcaklık artışıyla, ekstrem yağış ve daha da artan atmosferik nem konsantrasyon söz konusu olmaktadır. Başta kök ve kökboğazı çürüklüğü olmak üzere yaprak hastalıklarınında artışına neden olmaktadır. Yüksek nem birçok yaprak hastalığının ve toprak kökenli fungal patojenlerin gelişimi için uygun koşul oluşturur.
Çizelge 4.1 incelendiğinde mart, nisan, mayıs ve haziran aylarındaki ortalama sıcaklık (o
C), ortalama nem (%) ve toplam yağış değerlerinin hastalıkların gelişmesi için Yıl/Ay İlçe
Mart Nisan Mayıs Haziran
Ort. Sıc. (oC) Nem (%) Yağış kg/m2 Ort. Sıc. (oC) Nem (%) Yağış kg/m2 Ort. Sıc. (oC) Nem (%) Yağış kg/m2 Ort. Sıc. (oC) Nem (%) Yağış kg/m2 2018 Ağaçören 8.5 67.5 78.4 12.9 47.9 11.1 15.8 64.8 81.9 19.7 53.5 52.4 Merkez 11.2 53.1 49.5 14.6 44.2 12.8 18.1 54.1 91.2 22.1 45.3 39.6 Eskil 10.0 68.5 52.2 13.2 56.3 11.5 17.0 68.2 35.3 20.7 58.4 38.2 Gülağaç 9.2 65.1 52.9 11.6 60.4 25.7 15.7 69.0 35.0 20.2 57.2 38.8 Güzelyurt 8.6 57.6 56.4 11.7 49.5 33.6 14.8 61.6 96.4 18.4 56.0 53.4 Ortaköy 9.8 63.0 55.3 13.0 53.1 13.0 16.6 63.9 69.8 20.8 53.6 44.4 Sarıyahşi 10.6 63.1 71.5 14.1 51.5 6.6 17.9 62.2 45.4 22.3 48.4 28.2 Sultanhanı 10.1 63.0 43.8 13.1 57.3 9.0 17.2 66.1 47.8 20.9 58.3 27.2 2019 Ağaçören -4,8 61.7 9.4 8,1 67.7 47.4 17 50.2 27.6 21 56.7 48.8 Merkez 7.4 44.2 4.8 10.9 56.5 21.7 18.6 42.2 17.8 22.8 47.6 41.9 Eskil -4.3 63.3 8.7 9.6 69.9 49.6 17.2 53.3 26.2 20.9 61 77.4 Gülağaç -3.8 65.2 14 8.4 71.4 35 16.4 52.7 16.4 20.3 57.8 37 Güzelyurt -6.8 64.3 25.6 7.1 38.1 54.7 15.7 36.1 37.3 18.6 58.4 124.5 Ortaköy -3 57.2 5.2 9 62.4 21.7 17.1 48.8 19.7 21 52.3 34.7 Sarıyahşi -1.3 57.2 4.1 10.5 63.9 30.7 18.3 50.3 18.6 22.2 54.8 97.5 Sultanhanı -3.3 64.8 10.8 9.4 70.2 36.4 17.2 53.6 28.3 21 58.5 65.3
23
uygun aralıkta değerler olduğu görülebilmektedir. Surveylerin gerçekleştirildiği 2018 ve 2019 yıllarında uzun yıllar ortalamasına göre kış döneminde sıcaklıkların daha yüksek olması ve ilkbaharın daha yağışlı geçmiş olmasının hastalıkların bulunuş ve yaygınlık artırdığı düşünülmektedir.
Yapılan arazi kontrollerinde buğday bitkisinde sarı pas (Puccinia striiformis f.sp.
tritici), kara pas (Puccinia graminis f. sp. tritici), Septoria yaprak lekesi (Septoria tritici), Alternaria yaprak lekesi (Alternaria sp.); arpa bitkisinde ise Rhycosporium
yaprak lekesi (Rhynchosporium secalis), arpa çizgili yaprak lekesi (Drechslera
graminea), sarı pas (Puccinia striiformis f.sp. hordei), kara pas (Puccinia graminis f.sp. hordei), Alternaria yaprak lekesi (Alternaria sp.) etmenlerine rastlanmıştır. Her iki
bitkide kök ve kök boğazı çürüklüğünden birinci derecede sorumlu olan Fusarium spp.,
Rhizoctonia sp., Bipolaris sp.,gibi fungal organizmalar beraber sekonder fungal
organizma olarak Cladosporium herbarum, Arthrium sp., Chatemium sp., Curvularia sp.,’ye de rastlanmıştır. Aksaray ilinin buğday ekiliş alanlarında 2018 yılında yapılan tarla surveyleri ve laboratuar çalışmaları sonucu tespit edilen hastalıklar ile bunların bulunuş ve yaygınlık oranları Çizelge 4.2’te verilmiştir.
Çizelge 4.2. Aksaray İli Buğday Ekim Alanlarında 2018 Yılında Tespit Edilen Hastalıklar ile Bunların Bulunuş ve Yaygınlık Oranları (%)
İlçe Septoria tritici Puccinia graminis f.sp. tritici Puccinia striiformis f.sp. tritici Alternaria sp. Kök ve Kökboğazı Çürüklüğü (F.,R.,B.)* Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Ağaçören 7.5 25 - - 11 37.5 - - 6.5 25 Merkez 24.5 66.6 0.7 8.3 20.5 58.3 - - 9.5 33.3 Eskil 18 55.5 - - 17.5 55.5 0.6 5.5 10 33.3 Gülağaç 10 41.6 - - 9 33.3 - - 4 25 Güzelyurt 7.7 30 - - 7.5 30 - - 4.5 30 Ortaköy 10 36.3 - - 10 36.3 - - 4 18.1 Sarıyahşi 6 28.5 0.8 14.2 6 28.5 0.5 14.2 3 14.2 Sultanhanı 14 42.8 0.7 7,1 21 57.1 0.9 7.1 9 28.6 İl Ort. 12.21 32.46 0.73 9.86 12.81 42.06 0.66 8.93 6.31 25.93
24
Çizelge 4.2’ye bakıldığında survey yapılan ilçelerin hepsinde Septoria tritici,
Puccinia striformis ve kök ve kökboğazı çürüklüğü (Fusarium spp., Rhizoctonia sp., Bipolaris spp.,) hastalıklarının varlığı gözlenirken Merkez, Sarıyahşi ve Sultanhanı
ilçelerinde bu hastalıklara ilaveten Puccinia graminis f.sp. tritici; Eskil, Sarıyahşi, Sultanhanı ilçelerinde ise Alternaria sp. tarafından oluşturulan hastalıklara rastlanıldığı görülmektedir. Merkez ilçede Septoria tritici’nin, Sarıyahşi ilçesinde Puccinia graminis f.sp. tritici’nin bulunuş ve yaygınlık oranı yüksek iken, Puccinia striiformis f.sp.
tritici’nin bulunuş oranı Sultanhanında, yaygınlık oranı ise Merkez ilçesinde yüksek
bulunmuştur. Sultanhanı ilçesinde Alternaria sp.’nin bulunuş oranı fazla iken, yaygınlık oranı Sarıyahşi ilçesinde fazla bulunmuştur. Kök ve Kökboğazı Çürüklüğü hastalığının yapmış olduğu bulunuş oranı Eskil ilçesinde yüksek iken yaygınlık oranları Eskil ve Merkez ilçesinde eşit oranda yayılım göstermiştir. 2018 yılı il ortalaması değerlendirildiğinde hastalık ve yaygınlık oranı olarak ilk sırayı Puccinia striiformis f.sp. tritici 2. sırayı Septoria tritici alarak bölge bazında yayılım olarak en fazla bu hastalık etmenleri görülmüştür.
Aksaray ilinde 2018 yılında Ağaçören’de 8, Merkez’de 12, Eskil’de 18, Gülağaç’ta 12, Güzelyurt’ta 10, Ortaköy’de 11, Sarıyahşi’de 7, Sultanhanı’nda 14 tarla olmak üzere toplam 92 buğday tarlasının 40’ında Septoria tritici, 41’inde Puccinia
striformis f.sp. tritici, 25’inde kök ve kökboğazı çürüklüğü (Fusarium spp., Rhizoctonia
sp., Bipolaris spp.) 3’ünde Puccinia graminis f.sp. tritici, 3’ünde de ise Alternaria sp. görülmüştür. Buğday survey alanlarında yapılan incelemelerde hastalık etmenlerinin bulunuş ve yaygınlık oranları aşağıda belirtilmiştir.
Ağaçören ilçesinde yapılan survey çalışmasında 8 buğday tarlasının 2’sinde
Septoria tritici, 3’ünde Puccinia striiformis f.sp. tritici ve 2’sinde kök ve kökboğazı
çürüklüğü görülmüştür. Bulunuş oranları sırasıyla %7.5, %11, %6.5 olarak bulunmuştur. Yaygınlık oranları ise %25, %37.5 ve %25 olarak tespit edilmiştir. İlçede
Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmenleriyle karşılaşılmamıştır.
Aksaray Merkez ilçede yapılan survey çalışmasında incelenen 12 tarlanın 8’inde
Septoria tritici, 7’sinde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 4’ünde kök ve kökboğazı
çürüklüğü, 1’inde Puccinia graminis f.sp. tritici etmenleriyle karşılaşılmıştır. Bu etmenlerin bulunuş oranları sırasıyla %24.5, %20.5, %9.5, %0.7 olarak bulumuştur.
25
Yaygınlık oranları ise %66.6, %58.3, %33.3, %8.3 olarak tespit edilmiştir. Alternaria sp. hastalık etmeniyle ise survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Eskil ilçesinde yapılan survey çalışmasında incelenen 18 tarlanın 10’unda
Septoria tritici, 10’unda Puccinia striiformis f.sp. tritici, 6’sında kök ve kökboğazı
çürüklüğü, 1’inde Alternaria sp. hastalık etmenleriyle karşılaşılmıştır. İncelemeler sonucunda bulunuş oranları sırasıyla %18, %17.5, %10, %0.6; yaygınlık oranları ise %55.5, %55.5, %33.3, %5.5 olarak tespit edilmiştir. Puccinia graminis f.sp. tritici hastalık etmeniyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Gülağaç ilçesinde yapılan survey çalışmasında 12 tarlanın 5’inde Septoria tritici, 4’ünde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 3’ünde kök ve kökboğazı çürüklüğü tespit edilmiştir. Bu etmenlerin bulunuş oranları sırasıyla %10, %9, %4; yaygınlık oranları ise %41.6, %33.3, %25 olarak bulunmuştur. Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmeniyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Güzelyurt ilçesinde yapılan survey çalışmasında 10 tarlanın 3’ünde Septoria
tritici, 3’ünde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 3’ünde kök ve kökboğazı çürüklüğü
görülmüştür. İncelenen tarlalarda hastalık etmenlerinin bulunuş oranları sırasıyla %7.7, %7.5, %4.5 her 3 hastalık etmenininde yaygınlık oranları ise %30 olarak bulunmuştur.
Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmeniyle survey alanlarında
karşılaşılmamıştır.
Ortaköy ilçesinde yapılan survey çalışmasında 11 tarlanın 4’ünde Septoria
tritici, 4’ünde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 2’sinde kök ve kökboğazı çürüklüğüne
rastlanmıştır. İncelemeler sonucunda bulunuş oranları sırasıyla %10, %10, %4; yaygınlık oranları ise %36.3, %36.3, %18.1 olarak tespit edilmiştir. Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmeniyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Sarıyahşi ilçesinde yapılan survey çalışmasında 7 tarlanın 2’sinde Septoria tritici ve Puccinia striiformis f.sp. tritici, 1’inde kök ve kökboğazı çürüklüğü, Puccinia
graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. görülmüştür. Bu etmenlerin bulunuş oranları
sırasıyla %6, %3, %0.8, %0.5; ilk iki etmenin yaygınlık oranları %28.5, diğer etmenlerin ise %14.2 olarak bulunmuştur.
Sultanhanı ilçesinde yapılan survey çalışmasında 14 tarlanın 6’sında Septoria
tritici, 8’inde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 4’ünde kök ve kökboğazı çürüklüğü,
26
tarlalarda hastalık etmenlerinin bulunuş oranları %14, %21, %9, %0.7, %0.9; yaygınlık oranları ise %42.8, %57.1, %28.6, %7.1 olarak tespit edilmiştir.
Aksaray ili buğday ekim alanlarında 2019 yılında yapılan hastalık surveyi çalışmaları sonucu tespit edilen hastalıklar ile bunların bulunuş ve yaygınlık oranları Çizelge 4.3’te verilmiştir.
Çizelge 4.3. Aksaray İli Buğday Ekim Alanlarında 2019 Yılında Tespit Edilen Hastalıklar ile Bunların Bulunuş ve Yaygınlık Oranları (%)
İlçe Septoria tritici Puccinia graminis f.sp. tritici Puccinia striiformis f.sp. tritici Alternaria sp. Kök ve Kökboğazı Çürüklüğü (F.,R.,B.)* Bul. Oranı (%) Yayg . Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg . Oran ı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg . Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Ağaçören 19 62.5 - - 19.5 62.5 - - 9 37.5 Merkez 23.4 60 1 13.3 22.8 73.3 0.8 13.3 14.8 46.7 Eskil 20 57.1 0.6 4.7 20 61.9 0.4 4.7 14 62 Gülağaç 15 58.3 - - 15 41.6 - - 4.5 25 Güzelyurt 10.4 40 - - 11.2 50 - - 5.4 40 Ortaköy 16 54.5 - - 16 54.5 - - 11 45.5 Sarıyahşi 11 42.8 0.7 14.2 11 42.8 1 14.2 8 42.8 Sultanhanı 28 78.5 0.6 7.1 23.5 64.2 1 7.1 15.5 42.9 İl Ort. 17.85 56.71 0.72 9.82 17.37 56.35 0.8 9.82 10.27 42.81
*F:Fusarium spp., R:Rhizoctonia sp., Bipolaris sp.
Çizelge 4.3 incelendiğinde 2019 yılında ilçelerin tamamının buğday ekim alanlarında Septoria tritici, Puccinia striformis f.sp. tritici ve kök ve kök boğazı çürüklüğü hastalıklarına, Merkez, Eskil, Sarıyahşi ve Sultanhanı ilçelerinde ise bu hastalıklara ilaveten Puccinia graminis f.sp. tritici etmeninin neden olduğu Kara pas hastalığına, Merkez, Eskil, Sarıyahşi, Sultanhanı ilçelerinde ise Alternaria sp. etmenleriyle bulaşık tarlalarla karşılaşıldığı görülmektedir. Sultanhanı ilçesinde
Septoria tritici’nin ve Puccinia graminis f.sp. tritici’nin bulunuş ve yaygınlık oranı
diğer ilçelere göre yüksektir. Puccinia striiformis f.sp. tritici’in bulunuş oranı Sultanhanı ilçesinde yüksek iken, yaygınlık oranı merkez ilçede daha yüksektir. Bitkilerin kök ve kök boğazı çürüklüğü hastalığına yakalanma oranı Sultanhanı ilçesinde yüksek iken, yaygınlık oranı %42.9 değeriyle Eskil (%62), Merkez (%46.7) ve Ortaköy (%45.5) ilçelerininkinden düşük bulunmuştur (Çizelge 4.3).
27
Yapılan surveyde Ağaçören’de 8, Merkez’de 15, Eskil’de 21, Gülağaç’ta 12, Güzelyurt’ta 10, Ortaköy’de 11, Sarıyahşi’de 7, Sultanhanı’nda 14 tarla olmak üzere toplam 98 buğday tarlasının 47’sinde Septoria tritici, 4’ünde Puccinia graminis f.sp.
tritici, 57’sinde Puccinia striformis f.sp. tritici, 4’ünde Alternaria sp. ve 44’ünde kök ve
kökboğazı çürüklüğü (Fusarium spp., Rhizoctonia sp., Bipolaris spp.) hastalık etmenleriyle karşılaşılmıştır. Buğday survey alanlarında yapılan incelemelerde hastalık etmenlerinin bulunuş ve yaygınlık oranları aşağıda belirtilmiştir.
Ağaçören ilçesinde yapılan survey çalışmasında 8 tarlanın 5’inde Septoria tritici ve Puccinia striiformis f.sp. tritici, 3’ünde kök ve kökboğazı çürüklüğüne rastlanmıştır. Bu hastalık etmenlerinin survey alanındaki bulunuş oranları sırasıyla %19, %19.5, %9; yaygınlık oranları ise ilk iki etmenin %62.5 diğer hastalık etmeni ise %37.3 olarak bulunmuştur. Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmenleriyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Aksaray Merkez ilçesinde yapılan survey çalışmasında15 tarlanın 9’unda
Septoria tritici, 11’inde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 7’sinde kök ve kökboğazı
çürüklüğü, 2’sinde Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. görülmüştür. Bu hastalık etmenlerinin bölgedeki bulunuş oranları %23.4, %22.8, %14.8, %1, %0.8; yaygınlık oranları ise %60, %73.3 %46.7, %13.3 olarak tespit edilmiştir.
Eskil ilçesinde yapılan survey çalışmasında 21 tarlanın 12’sinde Septoria tritici, 13’ünde Puccinia striiformis f.sp. tritici ve kök ve kökboğazı çürüklüğü, 1’inde
Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. bulunmuştur. İncelemeler sonucunda
tespit edilen mikroorganizmaların bulunuş oranları sırasıyla %20, %20, %14, %0.6, %0.4 yaygınlık oranları ise %57.1, %61.9, %62, %4.7 olarak tespit edilmiştir.
Gülağaç ilçesinde yapılan survey çalışmasında 12 tarlanın 7’sinde Septoria
tritici, 5’inde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 3’ünde kök ve kökboğazı çürüklüğü
görülmüştür. Bu hastalık etmenlerinin bulunuş oranları sırasıyla %15, %15, %4.5; yaygınlık oranları ise %58.3, %41.6 ve %25 olarak belirlenmiştir. Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmenleriyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Güzelyurt ilçesinde yapılan survey çalışmasında 10 tarlanın 4’ünde Septoria
tritici, 5’inde Puccinia striiformis f.sp. tritici, 4’ünde kök ve kökboğazı çürüklüğü
hastalık etmenleriyle karşılaşılmıştır. İncelemeler sonucunda hastalık etmenelerinin bulunuş oranı %10.4, %11.2, %5.4; yaygınlık oranı ise %40, %50, %40 olarak
28
bulunmuştur. Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. hastalık etmeniyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Ortaköy ilçesinde yapılan survey çalışmasında 11 tarlanın 6’sında Septoria tritici ve Puccinia striiformis f.sp. tritici, 5’inde kök ve kökboğazı çürüklüğü etmenlerine arazzi koşullarında rastlanmıştır. Bu etmenlerin bulunuş oranları %16, %11; yaygınlık oranları ise %54.5, %45.5 olarak tespit edilmiştir. Puccinia graminis f.sp. tritici ve
Alternaria sp. hastalık etmeniyle survey alanlarında karşılaşılmamıştır.
Sarıyahşi ilçesinde yapılan survey çalışmasında 7 tarlanın 3’ünde Septoria
tritici ve Puccinia striiformis f.sp. tritici, kök ve kökboğazı çürüklüğü, 1’inde Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. görülmüştür. Gözlemler sonucunda ortaya çıkan
bulunuş oranları sırasıyla %11, %11, %8, %0.7, %1; ilk üç etmenin yaygınlık oranları %42.8, diğer iki etmenin ise %14.2 olarak bulunmuştur.
Sultanhanı ilçesinde yapılan survey çalışmasında 14 tarlanın 11’inde Septoria
tritici, 9’unda Puccinia striiformis f.sp. tritici, 6’sında kök ve kökboğazı çürüklüğü,
1’inde Puccinia graminis f.sp. tritici ve Alternaria sp. etmenleriyle karşılaşılmıştır. İncelemeler sonucunda bulunuş oranları sırasıyla %28, %23.5, %15,5, %0.6, %1; yaygınlık oranları ise %78.5, %64.2, %42.9 son iki etmenin ise %7.1 olarak bulunmuştur.
Aksaray ili buğday ekim alanlarında iki yıl (2018-2019) üst üste yapılan hastalık surveyi çalışmaları sonucu elde edilen verilerin ortalama değerleri Çizelge 4.4’te verilmiştir.
29
Çizelge 4.4. Aksaray İli Buğday Ekim Alanlarındaki İki Yıllık (2018-2019) Hastalık Surveyi Çalışmalarına Ait Ortalama Değerlerin Oranı (%)
*F:Fusarium spp., R:Rhizoctonia sp., Bipolaris sp.
İki yıllık hastalık survey sonuçlarının ortalama değerlerine bakıldığında hem hastalıklı bitki oranı hem de hastalıkların yaygınlık oranları bakımında Septorya yaprak lekesi hastalığı ve Sarı pas hastalığının en yüksek değerlere sahip oldukları görülmektedir (Çizelge 4.4). Bu iki hastalığı hem bulunuş hemde yaygınlık oranları bakımından kök ve kök boğazı çürüklüğü hastalığı takip etmektedir. Septorya yaprak leke ve sarı pas hastalıklarının yöredeki bulunuş ve yaygınlık oranları birbirine yakın olup sırasıyla bulunuş oranları %15.03 ve %15.09 iken, yaygınlık oranları %44.59 ve %49.21olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.4). Kök ve Kök boğazı çürüklüğü hastalığına yakalanmış bitki oranı (bulunuş oranı) %9.38 olarak bulunurken, yaygınlık oranı %34.37 olarak bulunmuştur. İki yıllık hastalık survey sonuçlarının ortalama değerlerine bakıldığında yörede buğday ekim alanlarında Karapas hastalığına yakalanmış bitki oranının oldukça düşük (% 0.73), yaygınlık oranının ise %9.84 olarak tespit edildiği görülmektedir (Çizelge 4.4).
Türkiye’de buğday ekim alanlarında Puccinia striiformis f.sp. tritici, Puccinia
graminis f.sp. tritici ve Puccinia recondita f.sp. tritici tarafından meydana getirilen pas
hastalıkları; Septoria tritici tarafından meydana getirilen yaprak leke hastalığı;
Fusarium spp., Drechslera sorokiniana, Pseudocercosporella herpotrichoides, Alternaria alternata, Sclerotium spp., Rhizoctonia spp. tarafından meydana getirilen
İlçe Septoria tritici Puccinia graminis f.sp. tritici Puccinia striiformisf.sp. tritici Alternaria sp. Kök ve Kökboğazı Çürüklüğü (F.,R.,B.)* Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Bul. Oranı (%) Yayg. Oranı (%) Ağaçören 13.3 43.8 - - 15.8 50 - - 7.8 62.5 Merkez 24 63.3 0.9 10.8 21.7 65.8 - - 12.1 80 Eskil 19 56.3 - - 18.8 58.7 0.5 5 12 95.3 Gülağaç 12.5 50 - - 12 37.5 - - 4.3 50 Güzelyurt 9.1 35 - - 9.4 40 - - 5 70 Ortaköy 13 45.4 - - 13 45.4 - - 7.5 63.6 Sarıyahşi 8.5 36.7 0.8 14.2 8.5 35.7 0,8 14.2 5.5 57.1 Sultanhanı 21 60.7 0.7 7.1 22.3 60.7 1 7.1 12.3 71.5 İl Genel Ortalaması 15.03 44.59 0.73 9.84 15.09 49.21 0.73 9.38 8.29 34.37
30
kök ve kökboğazı çürüklüğü; Sürme (Tilletia caries ve Tilletia foetida) ve Rastık (Ustilago tritici) tarafından meydana gelen başak hastalıkları önemli sorun oluşturan patojenlerdir.
Marmara Bölgesi’nde 1975 yılında Finci (1982) tarafından yapılan çalışmada 548 buğday tarlasından 125’inde Septoria yaprak lekesi hastalığının varlığı tespit edilmiştir. Aynı araştırıcı başka yörelerde de incelemelerde bulunarak sonuçlarını rapor etmiştir. Örneğin; Tekirdağ’da %40.9, Edirne’de %30.6, Kırklareli’nde %28.3, İstanbul’da %22.2, Bolu'da %17.8, Bursa’da %11.6, Bilecik’te %2.0’sinde Septoria yaprak lekesinin olduğunu bildirmiştir. Ayrıca Kocaeli ve Sakarya illerinde bu hastalık etmeniyle karşılaşılmamıştır. Finci (1982) tarafından 1976 yılında yapılan diğer bir çalışmada ise incelenen 436 buğday tarlanın 40’ ında Septoria yaprak leke hastalığı bulunmuştur. Yapılan incelemelerde Kırklareli’nde %2.4, İstanbul’da %2.8, Tekirdağ’da %39.8, Edirne’de %57.7’sinde hastalık etmeniyle bulaşık olduğu tespit edilmiştir. Survey yapılan ilçelerde hastalık için uygun koşulların oluştuğu görülmüştür. Daha çok ülkemizde Adana ili ve Trakya’da yaygın olarak karşılaştığımız Septorya yaprak lekesi hastalığının, bu survey sonucunda ortaya çıkan verilerle İç Anadolu Bölgesi’nde yaygınlığının geçmiş yıllara göre arttığı ve gelecekte iklim koşullarına, çeşitlerin dayanıklılık durumlarına ve etmenin virülensine bağlı olarak epidemi oluşturma potansiyeli taşıdığı belirlenmiştir. Bu çalışmada 2018 yılında incelenen 92 tarlanın 40’ında S. tritici etmeniyle karşılaşılmış olup ortalama hastalık bulunuş oranı %12.21 ve ortalama yaygınlık oranı ise %33.36; 2019 yılında ise 98 tarlanın 57’sinde görülmüş olup ortalama hastalık bulunuş oranı %17.85 ve ortalama yaygınlık oranı ise %56.71 olarak tespit edilmesi, bu hastalığın buğday üretim açısından önemli olduğunu, potansiyel bir epidemi riski taşıdığını ve izlenmesinin gerekli olduğunu ortaya konulmuştur. Hastalıktan kaynaklanan ürün kayıplarını ve epidemi riskini en aza indirebilmek için bir taraftan hastalığın yaygınlığı izlenirken, diğer taraftan başta dayanıklı çeşitlerin geliştirilmesi olmak üzere diğer mücadele olanaklarının da değerlendirilmesi gerekmektedir. Surveylerin gerçekleştirildiği 2018 ve 2019 yıllarında sıcaklıkların yüksek olması ve ilkbaharın yağışlı geçmiş olması hastalığın bulunuş oranını ve yaygınlığını artırdığı düşünülmektedir.
Mamluk ve ark. (1997) tarafından Alternaria sp., 1992 yılında Orta Anadolu bölgesinde 4 tarlada, 1993 yılında ise 5 tarlada olduğu kaydedilmiştir. Alternaria sp.
31
bizim çalışmamızda da sınırlı sayıda tarlada görülmüştür. Bu çalışmada Pas ve Septoria yaprak lekesi hastalıkları daha çok görülmüştür.
Survey çalışmasında buğday ekim alanlarında karşılaşılan Puccinia striiformis f.sp. tritici hastalık etmeninin arazi koşullarındaki görünümleri Şekil 4.1, Şekil 4.3, Şekil 4.4’te turuncu renkli ürediosporlarının mikroskobik görünümü ise Şekil 4.2 verildiği gibidir.
Şekil 4.1. Puccinia striiformis f.sp. triticienfeksiyonu sonucu buğday yapraklarında oluşan makine dikişi görünümlü turuncu renkli ürediospor püstüllerinin görünümü
32
Şekil 4.3. Yoğun olarak sarı pas enfeksiyonuna yakalanmış buğday bitkilerinin alt yapraklarından üst yapraklara doğru yayılmış olan turuncu renkli üredium yatakları
Şekil 4.4. Başaklanmaya yakın bir döneminde Sarı pas enfeksiyonunun bitkiler üzerindeki simptomlarının iyice belirginleştiği buğday tarlasından genel bir görünümü
Survey alanlarında karşılaşılan Septoria tritici’nin arazi görünümleri Şekil 4.5, Şekil 4.6’da piknidiosporlarının mikroskobik görünümleri ise Şekil 4.7’de verilmiştir.
Şekil 4.5. Erken dönemde Septoria yaprak lekesi hastalığına yakalanmış buğday bitkilerinin alt yapraklarındaki kurumalar
33
Şekil 4.6. Septoria tritici enfeksiyonu sonucu nekroze olan buğday yaprağı dokularda oluşan eşeysiz üreme organı piknidiumların görünüşü
Şekil 4.7. Septoria tritici'nin piknidiosporlarının mikroskobik görünümü
Kök ve kökboğazı çürüklüğü etmenlerinin yapmış olduğu zarar şekilleri Şekil 4.8, Şekil 4.9, Şekil 4.10, Şekil 4.11’te; bu hastalık etmenlerinin teşhisi için kullanılan